.: DERLEME
Vatansızlık ve Iskartaya Çıkarılan Sağlık: Geleneksel Derleme
Statelessness and Discarded Health: Traditional Review
Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2022;30(2):209-20
doi: 10.5336/mdethic.2021-87443
Makale Dili: TR
Tam Metin
ÖZET
Sağlık hakkı, temel insan hakları yaklaşımı içerisinde ele alınmalıdır. Uluslararası sözleşmeler ve bildirgelerde, sağlık hakkının öznesinin herkes olduğu açıkça tanımlanmasına rağmen bugün sosyoekonomik ve politik nedenlerle bu hakkın yalnızca bir retorikten ibaret kaldığına tanıklık etmekteyiz. Yerel ve küresel sağlık politikalarının iç içe geçtiği günümüzde, sağlık hakkı ilkelerinin, insan haklarının doğası ve bunların etrafında inşa edilmesi gerekliliği hakkında bitmemiş felsefi, politik ve yasal tartışmalar şimdilik bitmeyecek gibi gözükmektedir. Politik öznelikleri olmayan vatansız kişilerin, devletlerin biyopolitik çıkarlarına alet olduğu ve onların gerçekte insandan daha aşağıya indirgenen yaşamlarının hümaniteryen faaliyetlerle meşrulaştırıldığı iddia edilmektedir. Vatansızlık, birçok ülkede kişileri kamplarda yahut şehirlerde düşük ücretlerle ve sigortasız çalışmak ve sağlık güvencesi olmadan yaşamaya mahkûm etmiş ve onları toplumların günah keçileri hâline getirmiştir. Bazı kamplarda ve bölgelerde insani yaşam koşullarından uzak, hatta sağlıklarını bozacak bir iklimde yaşamak durumunda kalan vatansız kişilerin, birçok ülkede sağlık hakları acil bakım düzeyine indirgenmiştir. Sonuç olarak dünyanın her yerinde ıskarta hayatlar birikmiş ve sağlıkları da zaten önemsiz zannedilen hayatlarına mukabil ıskartaya çıkarılmıştır. Hukuki statüleri ne olursa olsun kişiler (vatansız, mülteci, şartlı mülteci, sığınmacı, göçmen veya belgesiz göçmen), birçok ülkede hastalandıklarında tedaviye ulaşabilmek için haysiyetlerini alt-üst eden bir dizi prosedür veya engellerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu çalışmada, konuya yönelik bir literatür derlenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Mülteci; sağlık hakkı; tıp etiği; biyopolitika; göç ve sağlık
Sağlık hakkı, temel insan hakları yaklaşımı içerisinde ele alınmalıdır. Uluslararası sözleşmeler ve bildirgelerde, sağlık hakkının öznesinin herkes olduğu açıkça tanımlanmasına rağmen bugün sosyoekonomik ve politik nedenlerle bu hakkın yalnızca bir retorikten ibaret kaldığına tanıklık etmekteyiz. Yerel ve küresel sağlık politikalarının iç içe geçtiği günümüzde, sağlık hakkı ilkelerinin, insan haklarının doğası ve bunların etrafında inşa edilmesi gerekliliği hakkında bitmemiş felsefi, politik ve yasal tartışmalar şimdilik bitmeyecek gibi gözükmektedir. Politik öznelikleri olmayan vatansız kişilerin, devletlerin biyopolitik çıkarlarına alet olduğu ve onların gerçekte insandan daha aşağıya indirgenen yaşamlarının hümaniteryen faaliyetlerle meşrulaştırıldığı iddia edilmektedir. Vatansızlık, birçok ülkede kişileri kamplarda yahut şehirlerde düşük ücretlerle ve sigortasız çalışmak ve sağlık güvencesi olmadan yaşamaya mahkûm etmiş ve onları toplumların günah keçileri hâline getirmiştir. Bazı kamplarda ve bölgelerde insani yaşam koşullarından uzak, hatta sağlıklarını bozacak bir iklimde yaşamak durumunda kalan vatansız kişilerin, birçok ülkede sağlık hakları acil bakım düzeyine indirgenmiştir. Sonuç olarak dünyanın her yerinde ıskarta hayatlar birikmiş ve sağlıkları da zaten önemsiz zannedilen hayatlarına mukabil ıskartaya çıkarılmıştır. Hukuki statüleri ne olursa olsun kişiler (vatansız, mülteci, şartlı mülteci, sığınmacı, göçmen veya belgesiz göçmen), birçok ülkede hastalandıklarında tedaviye ulaşabilmek için haysiyetlerini alt-üst eden bir dizi prosedür veya engellerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu çalışmada, konuya yönelik bir literatür derlenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Mülteci; sağlık hakkı; tıp etiği; biyopolitika; göç ve sağlık
ABSTRACT
The right to health should be addressed within the basic human rights approach. Although international conventions and declarations define clearly that the subject of the right to health is everyone, today we witness that this right has remained limited to the rhetoric realm because of socioeconomic and political reasons. In today's world where local and global health policies are intertwined; the philosophical, political and legal debates about building the right to health principles around the nature of human rights seem to be endless for now. It is claimed that stateless persons who aren't political subjects, are tools for the biopolitical interests of states. Their lives, which are actually reduced as less than human, are legitimized by humanitarian activities. In many countries, statelessness has condemned people to work in cities for low wages without health insurance or to live in camps and has made them the scapegoats of societies. In many countries, health rights of stateless people who have to live in an environment far from humane living conditions in some camps and regions, even deteriorating their health, have been reduced to the level of emergency care. As a result, discarded lives have accumulated all over the world, and their health has been discarded in response to their lives, which were already thought to be worthless. Regardless of their legal status (e.g., stateless, refugee, conditional refugee, asylum seeker, immigrant, or undocumented immigrant) people in many countries face a series of procedures or barriers that undermine their dignity in order to access treatment when they fall ill. In this study, literature on the subject has been tried to be compiled.
Keywords: Refugee; right to health; medical ethics; biopolitics; migration and health
The right to health should be addressed within the basic human rights approach. Although international conventions and declarations define clearly that the subject of the right to health is everyone, today we witness that this right has remained limited to the rhetoric realm because of socioeconomic and political reasons. In today's world where local and global health policies are intertwined; the philosophical, political and legal debates about building the right to health principles around the nature of human rights seem to be endless for now. It is claimed that stateless persons who aren't political subjects, are tools for the biopolitical interests of states. Their lives, which are actually reduced as less than human, are legitimized by humanitarian activities. In many countries, statelessness has condemned people to work in cities for low wages without health insurance or to live in camps and has made them the scapegoats of societies. In many countries, health rights of stateless people who have to live in an environment far from humane living conditions in some camps and regions, even deteriorating their health, have been reduced to the level of emergency care. As a result, discarded lives have accumulated all over the world, and their health has been discarded in response to their lives, which were already thought to be worthless. Regardless of their legal status (e.g., stateless, refugee, conditional refugee, asylum seeker, immigrant, or undocumented immigrant) people in many countries face a series of procedures or barriers that undermine their dignity in order to access treatment when they fall ill. In this study, literature on the subject has been tried to be compiled.
Keywords: Refugee; right to health; medical ethics; biopolitics; migration and health
REFERANSLAR:
- World Health Organization. Basic documents. 49th ed. Geneva: World Health Organization; 2020. [Cited December 12, 2020]. Available from: [Link]
- The Alma-Ata conference on primary health care. WHO Chron. 1978;32(11):409-30. [PubMed]
- Asher J, Hamm D, Sheather J. Right to Health: A Toolkit for Health Professionals. London: British Medical Association; 2007. [Link]
- Evans T. A human right to health? Third World Q. 2002;23(2):197-215. [Crossref]
- Ekmekçi PE, Arda B. Temel etik kuramlar açısından adalet ve sağlık hakkı kavramlarının değerlendirmesi [An evaluation of justice and right to health concepts in the perspectives of ethical theories]. Turk Klin Tip Etigi Hukuku Tarihi. 2015;23(1):6-21. [PubMed] [PMC]
- International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, François-Xavier Bagnoud Center for Health and Human Rights. Public health: an introduction. In: Mann JM, Gruskin S, Grodin MA, Annas GJ, eds. Health and Human Rights: A Reader. 1st ed. New York: Routledge; 1999. p.29-34.
- Mann JM. Public health. Leadership is a global issue. Lancet. 1997;350 Suppl 3:SIII23. [Crossref] [PubMed]
- Freedman LP. Reflections on emerging frameworks of health and human rights. Health and Human Rights. 1995:314-48. [Crossref] [PubMed]
- UN Committee on Economic Social and Cultural Rights. General comment no. 14 (2000), The right to the highest attainable standard of health (article 12 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights); 2000. [Link]
- United Nations General Assembly. Universal Declaration of Human Rights. UN General Assembly; 1948;302(2):14-25. [Cited: Apr 14, 2021]. Available from: [Link]
- Erdoğan G. Avrupa Sosyal Şartı ve Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı [The European Social Charter and the Revised European Social Charter]. Türkiye Barolar Birliği Dergisi. 2008(78):123-65. [Link]
- Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu [İnternet]. © 2022 Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu. [Erişim tarihi: 12 Şubat 2021]. Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı (2001). Erişim linki: [Link]
- Hiçdurmaz Z, Yüksel H. Sağlık hakkı perspektifinde Avrupa'da yaşayan düzensiz göçmenlerin sağlık hizmetlerine erişimi [Access to health services for irregular migrants living in Europe from the perspective of the right to health]. Gaziantep University Journal of Social Sciences. 2020;19(1):37-60. [Crossref]
- Temiz Ö. Türk hukukunda bir temel hak olarak sağlık hakkı [Right to health: a fundamental right under Turkish law]. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 2014;69(1):165-88. [Crossref]
- Magnusson M, Jama IZ. Cultural mediators are needed to fulfill Right to health for all. Eur J Public Health. 2020;30(Suppl 5). [Crossref]
- Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR), World Health Organization. The Right to Health. Factsheet no. 31. United Nations Geneva: WHO Press; 2008. [Link]
- United Nations General Assembly. Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development. United Nations: New York, NY, USA: 2015. [Cited; Apr 12, 2021]. Available from: [Link]
- World Health Organization [Internet]. © 2022 WHO. [Cited: May 12, 2021]. Human Rights and Health, 2017. Available from: [Link]
- World Health Organization. Joint United Nations statement on ending discrimination in health care settings. World Health Organization; 2017. [Cited: May 13, 2021]. Available from: [Link]
- Chapman AR. Health Care Reform: A Human Rights Approach. 1st ed. Washington, D.C: Georgetown University Press; 1994.
- Dupuy RJ. Le Droit à la Santé en Tant que Droit de L'homme. 1st ed. Alphen aan den Rijn: Martinus Nijhoff Publishers; 1979. [Crossref]
- Hunt P. Interpreting the international right to health in a human rights-based approach to health. Health Hum Rights. 2016;18(2):109-30. [PubMed] [PMC]
- Fuenzalida-Puelma HL, Connor SS. The right to health in the Americas: a comparative constitutional study. Washington, D.C: Pan American Health Organization; 1989. [Link]
- First World Congress On Migration, Ethnicity, Race, And Health [Internet]. 2022 Migration, Ethnicity, Race & Health World Congress. [Cited: May 14, 2021]. Edinburgh Declaration 2018. Available from: [Link]
- Bhopal R, Gruer L, Agyemang C, Davidovitch N, de-Graft Aikins A, Krasnik A, et al. The Global Society on Migration, Ethnicity, Race and Health: why race can't be ignored even if it causes discomfort. Eur J Public Health. 2021;31(1):3-4. [Crossref] [PubMed]
- Veatch RM. Justice and the right to health care: an egalitarian account. In: Bolelll TJ, Bondeson WB, eds. Rights to Health Care. 1st ed. Dordrecht: Springer; 1991. p.83-102. [Crossref]
- Hayek FA, ed. Eedoğan M, çeviri editörü. Kanun, Yasama Faaliyeti ve Özgürlük: Sosyal Adalet Serabı. 1. Baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayını; 1995. p.145-6.
- Tahmazoğlu Üzeltürk S. Anayasa Hukuku Açısından Sağlık Hakkı. 1. Baskı. İstanbul: Legal Yayıncılık; 2012. p.9.
- Staples VJ. What are human rights? Lancet. 1999;353(9164):1626. [Crossref] [PubMed]
- Bolelll TJ. The rhetoric of rights and justice in health care. In: Bolelll TJ, Bondeson WB, eds. Rights to Health Care. 1st ed. Dordrecht: Springer; 1991. p.1-19. [Crossref]
- Donnelly J, ed. Erdoğan M, Korkut L, çeviri editörleri. Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları. 1. Baskı. Ankara: Yetkin Yayınları; 1995. p.35, 41-2.
- Turhan A. İnsan hakkı kuşakları arasındaki tamamlayıcılık ilişkisi [Relationship of complementarity between the generations of human rights]. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 2013;4(2):357-78. [Link]
- Spiegelberg H. Human dignity: a challenge to contemporary philosophy. In: Gotesky R, Laszlo E, eds. Human dignity This Century and the Next. 1st ed. New York: Gordon and Breach; 1970. p.39-62. [Crossref]
- Andorno R. Human dignity and human rights. In: ten Have HAMJ, Gordijn B, eds. Handbook of global bioethics. 1st ed. New York: Springer; 2014. p.45-57. [Crossref]
- Andorno R. Human dignity and human rights as a common ground for a global bioethics. J Med Philos. 2009;34(3):223-40. [Crossref] [PubMed]
- Beyleveld D, Brownsword R. Human Dignity in Bioethics and Biolaw. 1st ed. Oxford: Oxford University Press; 2001. p.29.
- Tognoni G, Macchia A. Health as a human right: a fake news in a post-human world? Development (Rome). 2020:1-7. [PubMed] [PMC]
- Marx K. On the Jewish question: Marxists Internet Archive; 1844. [Cited: Jun 14, 2021]. Available from: [Link]
- Han BC, ed. Yalçın S, çeviri editörü. Yorgunluk Toplumu. 5. Baskı. İstanbul Açılım Kitap; 2019. p.30-3.
- Fassin D. Another politics of life is possible. Theory, Culture & Society. 2009;26(5):44-60. [Crossref]
- Agamben G. Kutsal İnsan: Egemen İktidar ve Çıplak Hayat. 4. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları; 2020. p. 113-27, 155, 158-61.
- Arendt H, ed. Şener BS, çeviri editörü. Totalitarizmin Kaynakları 2: Emperyalizm. 6. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları; 2018. p.255-314.
- Redfield P. Doctors, borders, and life in crisis. Cultural Anthropology. 2005;20(3):328-61. [Crossref]
- Gazzotti L. Deaths, Borders, and the exception: humanitarianism at the Spanish-Moroccan border. American Behavioral Scientist. 2020;64(4):408-35. [Crossref]
- Vaughan-Williams N. Europe's Border Crisis: Biopolitical Security and Beyond. 1st ed. USA: Oxford University Press; 2015. p.16-85. [Crossref]
- Juárez SP, Honkaniemi H, Dunlavy AC, Aldridge RW, Barreto ML, Katikireddi SV, et al. Effects of non-health-targeted policies on migrant health: a systematic review and meta-analysis. Lancet Glob Health. 2019;7(4):e420-35. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- El-Gamal S, Hanefeld J. Access to health-care policies for refugees and asylum-seekers. Int J Migr Health Soc Care. 2020;16(1):22-45. [Crossref]
- Bozorgmehr K, Dieterich A, Offe J. UN concerned about the right to health for migrants in Germany. Lancet. 2019;393(10177):1202-3. [Crossref] [PubMed]
- Orcutt M, Mussa R, Hiam L, Veizis A, McCann S, Papadimitriou E, et al. EU migration policies drive health crisis on Greek islands. Lancet. 2020;395(10225):668-70. [Crossref] [PubMed]
- Tuomisto K, Tiittala P, Keskimäki I, Helve O. Refugee crisis in Finland: Challenges to safeguarding the right to health for asylum seekers. Health Policy. 2019;123(9):825-32. [Crossref] [PubMed]
- Rizkalla N, Arafa R, Mallat NK, Soudi L, Adi S, Segal SP. Women in refuge: Syrian women voicing health sequelae due to war traumatic experiences and displacement challenges. J Psychosom Res. 2020;129:109909. [Crossref] [PubMed]
- Sousa C, Akesson B, Badawi D. 'Most importantly, I hope God keeps illness away from us': the context and challenges surrounding access to health care for Syrian refugees in Lebanon. Glob Public Health. 2020;15(11):1617-26. [Crossref] [PubMed]
- Harkensee C, Andrew R. Health needs of accompanied refugee and asylum-seeking children in a UK specialist clinic. Acta Paediatr. 2021;110(8):2396-404. [Crossref] [PubMed]
- De Vito E, de Waure C, Specchia ML, Parente P, Azzolini E, Frisicale EM, et al. Are undocumented migrants' entitlements and barriers to healthcare a public health challenge for the European Union? Public Health Rev. 2016;37:13. [PubMed] [PMC]
- UNHCR [Internet]. © UNHCR 2001-2022. [Cited: Jun 15, 2021]. Global Refugee Forum pledges collective action for better refugee inclusion, education, jobs. 2019. Available from: [Link]
- Ooms G, Keygnaert I, Hammonds R. The right to health: from citizen's right to human right (and back). Public Health. 2019;172:99-104. [Crossref] [PubMed]
- Badiou A, ed. Birkan T, çeviri editörü. Etik: Kötülük Kavrayışı Üzerine Bir Deneme. 2. Baskı. İstanbul: Metis Yayınları; 2019. p.26-31.
.: İşlem Listesi