.: ARAŞTIRMA
Tanzimat'tan Cumhuriyet'in Kuruluşuna Kadar Osmanlı Sağlık Mevzuatına Genel Bir Bakış (1839-1922)
A General Overview of Ottoman Health Legislation from the Tanzimat to Establishment of the Republic (1839-1922)
Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2025;33(1):23-37
doi: 10.5336/mdethic.2024-105351
Makale Dili: TR
Tam Metin
ÖZET
Osmanlı'da Tanzimat'ın ilanının ardından sağlık alanını kapsayan köklü reform hareketleri kendisini göstermiştir. Tanzimat Dönemi'nde devletin modernleşmesinin kanıtları sayılabilecek olan hukukî mevzuatlar oluşturulmuştur. Bu dönemde tıp, eczacılık ve baytarlığa yönelik birbiri ardına birçok düzenleme yürürlüğe girmiştir. Özellikle karantina uygulamaları, sivil tıp eğitiminin kurumsallaşması ve koruyucu sağlık hizmetlerine yönelik sağlık mevzuatları hazırlanmıştır. Tanzimat ile oluşturulmaya çalışılan müesses nizam II. Abdülhamid Dönemi'nde yeni sağlık mevzuatlarıyla pekiştirilmiştir. Bu dönemde dünyadaki sağlık alanında gelişmeler yakından takip edilerek çağdaş adımlar atılmıştır. II. Meşrutiyet yılları ise 10 yıl gibi kısa bir süreyi muhteva etmesine rağmen sağlık alanında en çok düzenlemenin yapıldığı dönem olmuştur. II. Meşrutiyet Dönemi'nde Balkan Savaşları, Trablusgarp Savaşı ve I. Dünya Savaşı'nın yaşanması devletin bütçesinin kontrol edilemez bir biçimde açık vermesine neden olmuştur. Cephedeki silahlı mücadelenin yanı sıra hastalıklarla baş etmeye çalışan devlet, ödeneklerle sıhhi durumu kontrol altına tutmaya çalışmıştır. I. Dünya Savaşı'nın ardından İstanbul'un işgal edilmesi sonucunda, işgal kuvvetlerinin etkisiyle sıhhi idareyi kontrol etmek amacıyla hudutla ilgili sıhhi mevzuatlar oluşturulmuştur. 2024 yılı Temmuz-Ağustos aylarında yapılan bu çalışmada, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e kadar Osmanlı sağlık mevzuatının gelişimi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi Açık Erişim Koleksiyonu'ndan Düstûrlar ve Külliyât-ı Kavânîn kullanılarak dönemsel kategorilere ayrılıp kronolojik bir şekilde analiz edilmiştir. Sonuç olarak yapılan düzenlemelerin uygulama sürecinde modern tıp uygulamalarının kendisine zemin bulduğu görülmekle birlikte, özellikle sağlık alanında yapılan düzenlemeler sayesinde modern hukuk anlayışıyla devletin yönetilmeye gayret edildiği anlaşılmaktadır. Sağlık alanında yapılan bu düzenlemeler Osmanlı'nın son döneminde sadece ülke içi sıhhi dinamikleri değil, aynı zamanda uluslararası sıhhi dinamikleri de düzenleyecek ve kontrol altına alacak bir nitelikte olduğunu söylemek mümkündür.
Anahtar Kelimeler: Tıp tarihi; tıbbın modernleşmesi; Osmanlı tıbbı; Osmanlı sağlık mevzuatı
Osmanlı'da Tanzimat'ın ilanının ardından sağlık alanını kapsayan köklü reform hareketleri kendisini göstermiştir. Tanzimat Dönemi'nde devletin modernleşmesinin kanıtları sayılabilecek olan hukukî mevzuatlar oluşturulmuştur. Bu dönemde tıp, eczacılık ve baytarlığa yönelik birbiri ardına birçok düzenleme yürürlüğe girmiştir. Özellikle karantina uygulamaları, sivil tıp eğitiminin kurumsallaşması ve koruyucu sağlık hizmetlerine yönelik sağlık mevzuatları hazırlanmıştır. Tanzimat ile oluşturulmaya çalışılan müesses nizam II. Abdülhamid Dönemi'nde yeni sağlık mevzuatlarıyla pekiştirilmiştir. Bu dönemde dünyadaki sağlık alanında gelişmeler yakından takip edilerek çağdaş adımlar atılmıştır. II. Meşrutiyet yılları ise 10 yıl gibi kısa bir süreyi muhteva etmesine rağmen sağlık alanında en çok düzenlemenin yapıldığı dönem olmuştur. II. Meşrutiyet Dönemi'nde Balkan Savaşları, Trablusgarp Savaşı ve I. Dünya Savaşı'nın yaşanması devletin bütçesinin kontrol edilemez bir biçimde açık vermesine neden olmuştur. Cephedeki silahlı mücadelenin yanı sıra hastalıklarla baş etmeye çalışan devlet, ödeneklerle sıhhi durumu kontrol altına tutmaya çalışmıştır. I. Dünya Savaşı'nın ardından İstanbul'un işgal edilmesi sonucunda, işgal kuvvetlerinin etkisiyle sıhhi idareyi kontrol etmek amacıyla hudutla ilgili sıhhi mevzuatlar oluşturulmuştur. 2024 yılı Temmuz-Ağustos aylarında yapılan bu çalışmada, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e kadar Osmanlı sağlık mevzuatının gelişimi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi Açık Erişim Koleksiyonu'ndan Düstûrlar ve Külliyât-ı Kavânîn kullanılarak dönemsel kategorilere ayrılıp kronolojik bir şekilde analiz edilmiştir. Sonuç olarak yapılan düzenlemelerin uygulama sürecinde modern tıp uygulamalarının kendisine zemin bulduğu görülmekle birlikte, özellikle sağlık alanında yapılan düzenlemeler sayesinde modern hukuk anlayışıyla devletin yönetilmeye gayret edildiği anlaşılmaktadır. Sağlık alanında yapılan bu düzenlemeler Osmanlı'nın son döneminde sadece ülke içi sıhhi dinamikleri değil, aynı zamanda uluslararası sıhhi dinamikleri de düzenleyecek ve kontrol altına alacak bir nitelikte olduğunu söylemek mümkündür.
Anahtar Kelimeler: Tıp tarihi; tıbbın modernleşmesi; Osmanlı tıbbı; Osmanlı sağlık mevzuatı
ABSTRACT
Following the declaration of the Tanzimat in the Ottoman Empire, profound reform movements in the field of health became evident. During the Tanzimat Period, legal regulations that can be considered as evidence of the state's modernization were established. During this period, numerous regulations concerning medicine, pharmacy, and veterinary science were enacted consecutively. Particularly, quarantine practices, the institutionalization of civil medical education, and health regulations related to preventive health services were developed. The institutional order sought to be established by the Tanzimat was reinforced during the reign of Sultan Abdülhamid II with new health regulations. During this era, contemporary steps were taken by closely following global developments in the health field. Despite its brief span of only 10 years, the II. Constitutional Era was the period with the most regulations in the health sector. The Balkan Wars, the Italo-Turkish (Trablusgarb) War, and World War I experienced during the II. Constitutional Era led to an uncontrollable budget deficit for the state. In addition to armed struggles at the front, the state endeavored to manage sanitary conditions through appropriations to control public health. Following World War I, after the occupation of Istanbul, sanitary regulations related to borders were established to control sanitary administration under the influence of the occupying forces. In this study, conducted in July-August 2024, the development of Ottoman health legislation from Tanzimat to the Republic was analyzed chronologically by dividing it into periodic categories using Düstûrs from the Open Access Collection of the Türkiye Büyük Millet Meclisi Library and Külliyât-ı Kavânîn. As a result, although modern medical practices found a foundation in the implementation of these regulations, it is evident that efforts were made to manage the state according to modern legal understanding, particularly in the field of health. It can be said that these health regulations were intended to not only regulate and control domestic sanitary dynamics but also to address international sanitary dynamics during the late Ottoman period.
Keywords: History of medicine; modernisation of medicine; Ottoman medicine; Ottoman health legislation
Following the declaration of the Tanzimat in the Ottoman Empire, profound reform movements in the field of health became evident. During the Tanzimat Period, legal regulations that can be considered as evidence of the state's modernization were established. During this period, numerous regulations concerning medicine, pharmacy, and veterinary science were enacted consecutively. Particularly, quarantine practices, the institutionalization of civil medical education, and health regulations related to preventive health services were developed. The institutional order sought to be established by the Tanzimat was reinforced during the reign of Sultan Abdülhamid II with new health regulations. During this era, contemporary steps were taken by closely following global developments in the health field. Despite its brief span of only 10 years, the II. Constitutional Era was the period with the most regulations in the health sector. The Balkan Wars, the Italo-Turkish (Trablusgarb) War, and World War I experienced during the II. Constitutional Era led to an uncontrollable budget deficit for the state. In addition to armed struggles at the front, the state endeavored to manage sanitary conditions through appropriations to control public health. Following World War I, after the occupation of Istanbul, sanitary regulations related to borders were established to control sanitary administration under the influence of the occupying forces. In this study, conducted in July-August 2024, the development of Ottoman health legislation from Tanzimat to the Republic was analyzed chronologically by dividing it into periodic categories using Düstûrs from the Open Access Collection of the Türkiye Büyük Millet Meclisi Library and Külliyât-ı Kavânîn. As a result, although modern medical practices found a foundation in the implementation of these regulations, it is evident that efforts were made to manage the state according to modern legal understanding, particularly in the field of health. It can be said that these health regulations were intended to not only regulate and control domestic sanitary dynamics but also to address international sanitary dynamics during the late Ottoman period.
Keywords: History of medicine; modernisation of medicine; Ottoman medicine; Ottoman health legislation
REFERANSLAR:
- Emecen FM. Matruşka'nın küçük parçası: Nevşehirli damat İbrahim Paşa Dönemi ve "Lale Devri" meselesi üzerine bir değerlendirme [The smaller matryoshka doll: an evaluation of "Tulip Age" and the period of Nevşehirli Damat İbrahim Pasha]. Osmanlı Araştırmaları. 2018;52(52):79-98. [Crossref]
- Stanford JS. Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu. 1. Baskı. İstanbul: Kapı Yayınları; 2008.
- Özcan A. II. Mahmud ve reformları hakkında bazı gözlemler. Tarih İncelemeleri Dergisi. 1995;10(1):13-39. [Link]
- Altıntaş A. Ülkemizde tıp eğitiminin başlangıcı, gelişimi ve 14 Mart Tıp Bayramı'nın anlamı. Turkiye Aile Hekimligi Dergisi. 2008;12(1):44-53. [Crossref]
- Yıldırım N. İstanbul'un Sağlık Tarihi. 1. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi; 2010. [Crossref]
- Yavuz Y. Batılılaşma döneminde Osmanlı sağlık kuruluşları. ODTÜ MFD. 1988;8(2):123-42. [Link]
- Tanör B. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. 22. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları; 2012.
- Aydın MA. Düstur. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1994:48-9.
- Düstur [Tertib 1]. [Link]
- Düstur [Tertib 2]. [Link]
- Karakoç S. Külliyât-ı Kavânîn: I. & II Cilt. Aydın MA, Gedikli F, Akman M, Ekinci EB, Kenanoğlu MM, editörler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; 2006.
- Ergi̇n K. Osmanlı Devleti'nde Kanunnamelerden Nizamnamelere Geçiş [Transition from Code of Laws to Regulations During Ottoman Empire]. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2016;39:1-26. [Link]
- Tetik F. Osmanlı Devleti'nin Tanzimat Dönemi Kamu Sağlığı Politikası 1839-1876 [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul: Marmara Üniversitesi; 2007. [Link]
- Çadırcı M. Tanzimat Döneminde Türkiye'de yönetim (1839-1856). Belleten. 1988;52(203):601-26. [Crossref]
- Aydın E. Tanzimat ve Osmanlı Sağlık Hizmetleri. IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi; 1996:445-55.
- Ünver S. Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar. Tanzimat (Cilt 1). Maarif Matbaası; 1940:932-66.
- Akbulut U. 19. Yüzyılın İlk Yarısında Salgın Hastalıklar Karşısında Devlet ve Toplum [State and Society in the Face of Epidemics in the First Half of the 19th Century]. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2023;(16):22-40. [Crossref]
- Aydın E. 19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması [Ottoman Health Organization In 19th Century]. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi). 2004;(15):185-207. [Link]
- Yıldırım N, Sert G. Eczacılık mevzuatımızın tarihsel sürecinde eczane açma / eczacı olma koşulları ve hekim - eczacı ilişkisi (1852-1953) [Regulations on the licensing of pharmacies, the qualification of pharmacists, and the relationship between pharmacists and physicians in Turkey (1852-1953)]. Osmanlı Bilimi Araştırmaları: Asuman Baytop Armağanı. 2010;11(1-2):291-303. [Link]
- Mercan M. Geçmişten Günümüze Türkiye'de Tarım Bakanlığı Veteriner Hekimliği Hizmetlerinin Örgütlenmesi. Doktora Tezi. Ondokuz Mayıs üniversitesi; 2024. Erişim linki: [Link]
- Karpat KH. Türk Demokrasi Tarihi. 1. Baskı. Ankara: Timaş Yayınları; 2010.
- Uyanıker A. Sultan II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti'nde Sağlık Alanında Yapılan Çalışmalar (1876-1909). [Doktora Tezi]. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi; 2014. [Link]
- Ölmez A. İkinci Abdülhamid Döneminde koruyucu hekimlik ve bazı vesikalar. Belgeler. 2013;XXXIV(38):87-99. [Link]
- Akpınar D, Erhan E. Türkiye'de Bakteriyoloji Alanında Gelişmeler (1876-1938). 1. Baskı. İstanbul: Kutlu Yayınevi; 2020.
- Özgün C. Osmanlı Devleti'nin Son zamanlarında bir illetle yüzleşmek: devletin resmi tutumu bağlamında Dâül-Kelb (kuduz hastalığı) [Confronting a disease in the late Ottoman State: Dâü'l-kelb (rabies disease) in the context of the state's official attitude]. Tarih İncelemeleri Dergisi. 2017;XXXII(2):491-529. [Crossref]
- Ocak B, Şendil AF. Osmanlı Devleti'nde çiçek hastalığı ile mücadele: Taşra Telkihhaneleri [Struggle against smallpox in Ottoman Empire: provincial vaccine centers]. Belgi. 2023;(26):211-37. [Crossref]
- Akşin S. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. 5. Baskı. Ankara: İmge Kitabevi; 2009.
- Akagündüz Ü. Kolera Hastalığı ve II. Meşrutiyet Yıllarında Bu Hastalığa Karşı Toplumsal Bilinçlendirmeyi Arttırma Çabaları (1908-1914) [Efforts to raise social awareness against Cholera during the Second Constitutional years (1908-1914)]. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları / Recent Period Turkish Studies. 2024;(45):91-124. [Crossref]
- Yıldırım N. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Koruyucu Sağlık Uygulamaları. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi. İletişim Yayınları; 1985:1320-38.
- Öztel M. II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Maliyesi.1. Baskı. İstanbul. Kitabevi; 2009.
- Özdemir A. I. Dünya Savaşı'nda Hicaz'daki Sıhhi Teşkilat [Yüksek lisans tezi]. Kütahya: Kütahya Dumpulınar Üniversitesi; 2019. [Link]
- Altıntaş A. Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı). Atatürk Ansiklopedisi; 2024. [Link]
- Efe İ. II. Meşrutiyet döneminde ordunun sağlık hizmetlerini yapılandırma çabaları [Restructuring health services in the Ottoman army during the Second Constitution period]. Karadeniz Araştırmaları. 2021;18(70):265-81. [Crossref]
- Türkmen Z. İstanbul'un işgali ve işgal dönemindeki uygulamalar (13 Kasım 1918-16 Mart 1920). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 2002;XVIII(53):319-72. [Link]
- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA): İ.DUİT. 71/121.
.: İşlem Listesi