Dünyada küreselleşmeyle birlikte, toplumların sosyal bilinç düzeyinin artışı ve şirketlerin rekabet koşullarının zorlaşması gibi gelişmeler çerçevesinde, kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) anlayışı gün geçtikçe önem kazanmaya başlamıştır. KSS, firmaların gönüllülük esasıyla kendi kaynaklarını kullanarak, toplumsal sorunlarının çözümünde etkin rol almaları ve toplumsal refah düzeyinin artırılmasına katkı sağlamaları olarak tanımlanmaktadır. KSS anlayışı, insan hakları, şeffaflık ve hesap verilebilirlik, iş sağlığı ve güvenliği, etik çalışma anlayışı, çevrenin korunması, sürdürülebilir kalkınma, yolsuzlukla mücadele gibi birçok konuyu kapsamaktadır. KSS çalışmaları yıllar içerisinde gelişim göstermiş olup, 2000 yılından sonra KSS alanında yayımlanan uluslararası bildirgeler, şirketlerin KSS alanındaki çalışmaları için yol gösterici ve teşvik edici olmuştur. Öte yandan ilaç sektörü, sağlığın korunması, hastalıklara yönelik tedavi sunulması, sağlıklı yaşamın sürdürülmesinde önemli bir rolü olması nedeniyle küresel boyutta stratejik öneme sahip sektörlerin başında gelmektedir. Bu nedenle, tüm faaliyetlerinin odak noktasında insan sağlığı bulunan ilaç firmalarının, toplumsal refahın yükseltilmesi ve yaşam kalitesinin artırılmasına ilişkin aktif rol almaları gerektiği konusunda toplumsal beklentiler oldukça yüksektir. İlaç sektörünün rolü, Birleşmiş Milletler tarafından temel bir insan hakkı olarak kabul edilen sağlık hakkı ile doğrudan bağlantılıdır. Bu sektörün faaliyet alanı açısından sosyal sorumlulukla doğrudan ilişkili olduğunun bir göstergesidir. Bu derlemede tüm dünyada önemi gittikçe artan KSS anlayışı kapsamında genel olarak Türkiye'deki KSS faaliyetleri değerlendirilmiş ve ilaç sektörü açısından bu kavramın önemi ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: İlaç endüstrisi; sosyal sorumluluk; Türkiye
The concept of corporate social responsibility (CSR) has started to gain importance in time within globalization in the world, developments such as the increase in the level of social awareness of societies and the difficult competitive conditions of companies. CSR is defined as companies taking an active role in solving social problems and contributing to increasing the level of social welfare by using their own resources on a voluntary basis. The concept of CSR covers many issues such as human rights, transparency and accountability, occupational health and safety, ethical business approach, environmental protection, sustainable development, and the fight against corruption. CSR studies have developed over the years, and international declarations published in the field of CSR after 2000 have been guiding and encouraging for companies to work in the field of CSR. On the other hand, the pharmaceutical industry is one of the leading sectors which have strategic importance on a global scale, as it plays an important role in protection of health, providing treatment for diseases and maintaining a healthy life. For this reason, social expectations are are quite high that pharmaceutical companies, whose human health is the focal point of all their activities, should take an active role in raising social welfare and increasing the quality of life. The role of the pharmaceutical industry is directly linked to the right to health, which is recognized as a fundamental human right by the United Nations. This is an indication that the sector is directly related to social responsibility in terms of its field of activity. In this review, CSR activities in Türkiye have been evaluated within the scope of the concept of CSR, which is gaining importance all over the world, and the importance of this concept for the pharmaceutical industry has been revealed.
Keywords: Pharmaceutical industry; social responsibility; Türkiye
- Du S, Bhattacharya CB, Sen S. Maximizing business returns to corporate social responsibility (CSR): the role of CSR communication. International Journal of Management Reviews. 2010;12(1):8-19. [Crossref]
- Ural ZG. Kurumsal iletişim çalışmalarının sürdürülebilirliği açısından kurumsal sosyal sorumluluk uygulamaları [Yüksek lisans tezi]. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi; 2013. [Erişim tarihi: 02 Ocak 2021]. Erişim linki: [Link]
- Carroll AB, Shabana KM. The business case for corporate social responsibility: a review of concepts, research and practice. International Journal of Management Reviews. 2010;12(1):85-105. [Crossref]
- Lindgreen A, Swaen V, Campbell TT. Corporate social responsibility practices in developing and transitional countries: Botswana and Malawi. Journal of Business Ethics. 2009;90(Suppl 3):429-40. [Crossref]
- Maon F, Lindgreen A, Swaen V. Organizational stages and cultural phases: a critical review and a consolidative model of corporate social responsibility development. International Journal of Management Reviews. 2010;12(1):20-38. [Crossref]
- Kalkınma Bakanlığı. On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) Sağlık Endüstrilerinde Dönüşüm Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Kalkınma Bakanlığı; 2018. Yayın No: KB: 3013-ÖİK: 794. [Link]
- Tıraş HH. Türkiye'de ilaç sektörünün gelişimi; bir durum değerlendirmesi [The development of the pharmaceutical sector in Turkey; a situation assessment]. Journal of Economic Research. 2020;1(1):42-59. [Link]
- Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu. 2019-2023 Stratejik Planı. [Link]
- Dănescu T, Popa MA. Public health and corporate social responsibility: exploratory study on pharmaceutical companies in an emerging market. Global Health. 2020;16(1):117. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Alakavuklar ON, Kılıçaslan S, Öztürk EB. Türkiye'de hayırseverlikten kurumsal sosyal sorumluluğa geçiş: kurumsal değişim öyküsü [Transition from philanthropy to corporate social responsibility in Turkey: an institutional change story]. Yönetim Araştırmaları Dergisi. 2009;9(2):103-43. [Link]
- Yılmaz Sert N. Türkiye'de özel sektörün kurumsal sosyal sorumluk anlayışına ilişkin yarar algısı: kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetlerinin duyurulmasında web sitelerinin kullanılması [Benefit perception about the understanding of corporate social responsibility in pprivate sector in Turkey: using web sites for announcing of corporate social responsibility activities]. Online Academic Journal of Information Technology. 2012;3(9):31-50. [Crossref]
- Gümüş M, Öksüz B. İtibar sürecinde kilit rol: kurumsal sosyal sorumluluk iletişimi [Critical role in reputation process: corporate social responsibility communication]. Journal of Yaşar University. 2009;4(14):2129-50. [Link]
- Yamak S. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramının Gelişimi. 1. Baskı. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş; 2007.
- Peltekoğlu FB. Halkla ilişkiler ve sosyal sorumluluk [Public relations and social responsibility]. Marmara İletişim Fakültesi Dergisi. 1993;2(2):179-92. [Link]
- Yönet E. Kurumsal sosyal sorumluluk anlayışında son dönemeç: stratejik sorumluluk [The last turn of corporate social responsibility: strategic responsibility]. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2006;8(13):239-64. [Link]
- Ertuna B, Tükel A. Türkiye'de KSS uygulamaları: geleneksel ve küresel arasında [CSR practices in Turkey: in between traditional and global]. Yönetim Araştırmaları Dergisi. 2009;9(2):145-72. [Link]
- Carroll AB. Corporate social responsibility evolution of a definitional construct. Business and Society. 1999;38(3):268-95. [Crossref]
- Carroll AB. Carroll's pyramid of CSR: taking another look. International Journal of Corporate Social Responsibility. 2016;1(3):2-8. [Crossref]
- TÜRKONFED. Türkiye ve Avrupa Örnekleri Işığında Kurumsal Sosyal Sorumluluk. İstanbul: TÜRKONFED; 2017. [Link]
- Gürel T. Kurumsal sosyal sorumlulukta yeni yaklaşımlar ve tartışılan konular [New approaches to corporate social responsibility and topics discussed]. Selçuk İletişim Dergisi. 2010;6(3):111-22. [Link]
- Seyitoğulları O, Bilen A. Kurumsal sosyal sorumluluk üzerine bir literatür taraması [A literature review on corporate social responsibility]. Sosyal Bilimler Akademi Dergisi. 2020;3(2):195-205. [Crossref]
- Özden K. Kurumsal sosyal sorumluluk [Corporate social responsibility]. Fatih Üniversitesi, İİBF, Kamu Yönetimi Bölümü. 2008:1-7. [Link]
- İnsani Gelişme Vakfı (İNGEV). Türkiye'de kurumsal sosyal sorumluluk almanak çalışması. İstanbul: İnsani Gelişme Vakfı; 2019. [Link]
- Zoroğlu E. Sosyal sorumluluk kavramı: Türk otomotiv sektöründe sosyal sorumluluk uygulamaları [Yüksek lisans tezi]. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi; 2001. [Erişim tarihi: 20 Şubat 2021]. Erişim linki: [Link]
- Can M. Zincir otel işletmelerinde kurumsal sosyal sorumluluk projelerinin değerlendirilmesi [Yüksek lisans tezi]. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi; 2013. [Erişim tarihi: 12 Mart 2023]. Erişim linki: [Link]
- Koç G. Türkiye'de gıda sektöründe firmaların kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) farkındalığı, algılamaları ve uygulamaları [Yüksek lisans tezi]. Antalya: Akdeniz Üniversitesi; 2016. [Erişim tarihi: 20 Nisan 2021]. Erişim linki: [Link]
- Altuntaş M. Türkiye'de kurumsal sosyal sorumluluk anlayışı: en büyük elli kurum üzerine bir araştırma [Yüksek lisans tezi]. Ankara: Başkent Üniversitesi; 2020. [Erişim tarihi: 24 Nisan 2021]. Erişim linki: [Link]
- Türker D, Altuntaş Vural C. Kurumsal sosyal sorumluluk ve hayırseverlik. Hoştut S, Van Het Hof SD, editörler. Kurumsal Sosyal Sorumlulukta Güncel Yönelim ve Yaklaşımlar. 1. Baskı. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.; 2016. p.149-70.
- Öztürk MC, Ayman M. Türkiye'de özel sektör ve sosyal sorumluluk projeleri [Social responsibility projects in Turkish private sector]. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi. 2008;9:145-63. [Link]
- Orakçı ES. Kurumsal sosyal sorumluluk ve kurumsal kuram bağlamında inceleme: üniversiteler üzerine bir araştırma [Yüksek lisans tezi]. Ankara: Başkent Üniversitesi; 2017. [Erişim tarihi: 20 Aralık 2020]. Erişim linki: [Link]
- Van Het Hof SD. Türkiye'de kurumsal sosyal sorumluluk üçgeni: şirketler, toplum ve toplum kuruluşları [Corporate social responsibility in Turkey: corporations, society and civil society organizations]. TÜBİTAK Projesi. No: 107K182. 2009:103. Erişim tarihi: 24 Nisan 2021. Erişim linki: [Link]
- Özdemir G. Sivil Toplum Endeksi Projesi Yan Raporları: Kurumsal Sosyal Sorumluluk Çalışması Özel Sektörün Kurumsal Sosyal Sorumluluğu: Türkiye'deki 10 Şirketin İncelemesi. Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV). 2005. [Link]
- Dincer C, Dincer B. Corporate social responsibility: future prospects in the Turkish context. Social Responsibility Journal. 2007;3(3):44-9. [Crossref]
- Kelgökmen İlic D. İşletmelerin kurumsal sosyal sorumluluk düzeylerinin belirlenmesine yönelik bir literatür taraması [A literature review for determining social responsibility levels of firms]. Ege Akademik Bakış. 2010;10(1):303-18. [Crossref]
- Sözen Şahne B. Türkiye'de faaliyet gösteren ilaç firmalarının yöneticilerinin liderlik yaklaşımları [Doktora tezi]. Ankara: Ankara Üniversitesi; 2014. [Erişim tarihi: 02 Ocak 2021]. Erişim linki: [Link]
- Ticaret Bakanlığı İhracat Genel Müdürlüğü. İlaç ve Eczacılık Ürünleri Sektörü Sektör Raporları. Ankara: Ticaret Bakanlığı İhracat Genel Müdürlüğü Kimya Ürünleri ve Özel İhracat Daire Başkanlığı; 2020. [Link]
- Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu. 2018-2022 Stratejik Planı. [Link]
- Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı. 9. Kalkınma Planı 2007-2013, İlaç Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı; 2007. Yayın No: DPT: 2747 ÖİK: 694. [Link]
- Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu [İnternet]. [Erişim tarihi: 31 Aralık 2020]. Kurumumuzdan izinli yurtiçi tesisler. Erişim linki: [Link]
- İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası (İEİS). Türkiye ilaç sektörü 2020 [İnternet]. 2021. [Erişim tarihi: 10 Mart 2023]. Erişim linki: [Link]
- Azak Sungur S. Türkiye'de faaliyet gösteren ilaç firmalarının kurumsal sosyal sorumluluk projelerinin değerlendirilmesi [Doktora tezi]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi; 2021. [Erişim tarihi: 01 Ağustos 2022]. Erişim linki: [Link]
- Min M, Lebeault FD, Esposito M. Should pharmaceutical companies engage in corporate social responsibility? Journal of Management Development. 2017;36(1):58-70. [Crossref]
- West T. Corporate social responsibility within the pharmaceutical industry [PhD thesis]. Saskatchewan Canada: University of Saskatchewan; 2012. [Cited: December 10, 2020]. Available from: [Link]
- Hirsch ML. Side effects of corporate greed: pharmaceutical companies need a dose of corporate social responsibility. The Minnesota Journal of Law, Science & Technology. 2008;9(2):607-36. [Link]
- Volodina A, Sax S, Anderson S. Corporate social responsibility in countries with mature and emerging pharmaceutical sectors. Pharm Pract (Granada). 2009;7(4):228-37. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Oger C. Corporate social responsibility in the pharmaceutical industry: between trend and necessity [MAB thesis]. Toronto Canada: Ryerson University; 2009. [Cited: December 10, 2020]. Available from: [Link]
- Ullman A. Data in search of a theory: a critical examination of the relationships among social performance, social disclosure, and economic performance of US firms. Academy of Management Review. 1985;10(3):540-57. [Crossref]
- Graves S, Waddock S. Institutional owners and corporate social performance. Academy of Management Journal. 1994;37(4):1035-46. [Link]
- West T, Dobson RT. Corporate social responsibility in the pharmaceutical industry: a qualitative study. Canadian Pharmacists Journal. 2011;144(5):213-5. [Crossref]
- Bozaykut Bük T, Akboğa S. Kurumsal sosyal sorumluluk çerçevesinde işletme-sivil toplum kuruluşları iş birliklerinin dinamikleri: Türkiye örneği [The dynamics of business-civil society organization collaborations in the framework of corporate social responsibility: the case of Turkey]. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 2020;75(3):813-37. [Crossref]
- Lee H, Kim SY, Kim G, Kang HY. Public preferences for corporate social responsibility activities in the pharmaceutical industry: empirical evidence from Korea. PLoS ONE. 2019;14(8):1-17. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Süzen E, Akın I. KSS oluşumu ve teorik alt yapısı, işletmelerin sosyal sorumluluk alanları. Yurttadur M, editör. Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve Katkıları. 1. Baskı. İstanbul: Türkiye Alim Kitapları; 2016. p.11-23, 38-9.
- Akkoyunlu GŞ, Kalyoncuoğlu S. İşletmelerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarının marka algısı üzerine etkisinin değerlendirilmesi [An evaluation of the effect of corporate social responsibility activities on brand perception]. Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 2014;7(3):125-44. [Link]
- Karabekiroğlu A. Kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları yapılan kurumlarda çalışan memnuniyeti ve çalışan bağlılığı [Yüksek lisans tezi]. İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi; 2016. [Erişim tarihi: 12 Mart 2023]. Erişim linki: [Link]
- Balı S, Cinel MO. Bir rekabet aracı olarak kurumsal sosyal sorumluluk [Corporate social responsibility as a competition instrument]. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2011;2(4):45-60. [Link]
- Aktan CC, Börü D. Kurumsal sosyal sorumluluk. Aktan CC, editör. Kurumsal Sosyal Sorumluluk: İşletmeler ve Sosyal Sorumluluk. 1. Baskı. İzmir: İGİAD Yayınları; 2007. p.7-25. [Link]
- Argüden Y. Kurumsal sosyal sorumluluk. Kurumsal Sosyal Sorumluluk. 1. Baskı. İstanbul: ARGE Danışmanlık Yayınları; 2002. p.7-14.
- Akgül U. Kurumsal sosyal sorumluluk kavramına sosyal antropolojik bir yaklaşım [A social anthropological approach to the concept of "corporate social responsibility"]. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi. 2010;24:95-114. [Crossref]
- Süzen E. Kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarının kurumlara olan katkıları üzerine bir uygulama [Contribution to the organization of the corporate social responsibility practices: the case study of PTT]. International Journal of Academic Value Studies. 2017;3(15):261-9. [Crossref]
- Smith AD. Corporate social responsibility practices in the pharmaceutical industry. Business Strategy Series. 2008;9(6):306-15. [Crossref]
- Aslan D. Yaşlılık ve sosyal sorumluluk çalışmaları. Sosyal Sorumluluk Kavramı ve Uygulamaları. 1. Baskı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları; 2020. p.73-9.
- Droppert H, Bennett S. Corporate social responsibility in global health: an exploratory study of multinational pharmaceutical firms. Globalization and Health. 2015;11(15):1-8. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Research-based pharmaceutical companies are contributing to emergency aid efforts for Nepal, International Federation of Pharmaceutical Manufacturers & Association-IFPMA [Internet] [Erişim tarihi 10 Mart 2023]. Erişim linki: [Link]
- Koparan E. Kültür ve kurumsal sosyal sorumluluk. Hoştut S, Van Het Hof SD, editörler. Kurumsal Sosyal Sorumlulukta Güncel Yönelim ve Yaklaşımlar. 1. Baskı. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.; 2016. p.193-213.
- Aktan CC, Vural İY. Kurumsal sosyal sorumluluk: uluslararası ve hükümet-dışı organizasyonlar tarafından sürdürülen başlıca girişimler [Corporate social responsibility: major sustained initiatives by international and non-governmental organizations]. Çimento İşveren Dergisi. 2007;21(3):4-21. [Link]
- European Commission. Commission of the European Communities, implementing the partnership for growth and jobs: making Europe a pole of excellence on corporate social responsibility. Brusells. 2006:1-13. [Link]
- The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). 2011 Update of the OECD Guidelines for Multinational Enterprises. OECD Publishing; 2011. Cited: December 27, 2020. Available from: [Link]
- Özturan P. CIVICUS Uluslararası Sivil Toplum Endeksi Projesi (STEP) II Türkiye Yan Raporları, Kurumsal sosyal sorumluluk vaka analizi çalışması: Türkiye'deki 5 şirket ve 5 STK'nın incelemesi. Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV). [Link]
.: Process List