.: DERLEME
Sağlık Sisteminde Adalet İlkesinin Kısa Tarihçesi: Sistematik İnceleme
A Brief History of the Principle of Justice in the Health System: Systematic Review
Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2022;30(2):170-7
doi: 10.5336/mdethic.2021-85564
Makale Dili: TR
Tam Metin
ÖZET
Adalet ilkesi, genelde olduğu gibi tıpta da özü itibarıyla haklara ve hakların yorumlanmasına dayanır. Ancak tıpta adalet, tarih boyunca böyle ele alınmamış, hak temelli adalet anlayışı modern çağ ve insan haklarının gelişimiyle koşut gelişmiştir. Bu çalışmada, dünyada ve Türkiye'de, modern tıp öncesi ve sonrasında 2000'li yılların başlangıç yıllarına kadar olan dönemde, adalet ilkesinin ele alınışındaki önemli değişimler temel tarihi köşe taşlarıyla sunulmaya çalışılmıştır. Değer felsefesi açısından, Platon'da 'bir fikir', 'bir ideal' olarak görülen adaleti, realiteye dayalı somut bir yaklaşıma kavuşturan ise Aristoteles'tir. Aristoteles, etiğin yanında adaletin toplumsal yanlarına vurgu yaparak 'düzenleyici adalet/dağıtıcı adalet' şeklinde formüle etmiş, uzun dönemler boyunca etkili olan bu formülden özellikle ikincisi sosyal adalet fikrine de kaynaklık etmiştir. Sağlık hizmetlerinde ve tıp etiğinde adaletin bu türü, 'dağıtıcı adalet' daha kullanışlı bulunmuş ve farklı kuramlar gelişmiştir. Adaletin, geniş ve sınırları zor çizilen bir kavram olması gibi adalet ilkesinin ele alınışında da farklı düzlemler vardır. Dağıtım adaletinin tıpta büyük ölçekli (makro dağıtım), orta ölçekli (mezo dağıtım), küçük ölçekli (mikro dağıtım) olmak üzere farklı düzeyleri bulunur ve tıp etiğinde de 'Sağlık Politikaları Etiği', 'Araştırma Etiği' ve 'Klinik Etik' bakımdan ayrı boyutlarda ele alınır. Tıpta adalet ilkesinin tanımı ise 'Biyomedikal etiğin temel ilkelerinden biri olarak ortaya konmuş bulunan adalet ilkesi bağlamında; temel hak ve ödevlerin, sosyal yararların ve yüklerin paylaşımı sırasında hiç kimseye karşı rastgele ayrımcılık yapılmayacağını belirten ilkedir.' şeklinde yapılabilir. Bu çalışmanın kapsamı, Türkiye sağlık sisteminde, 'sağlık politikaları etiği' ve 'dağıtıcı adalet' bakımından 2000'li yıllara kadar dönemdeki tarihçe sınırlılığındadır.
Anahtar Kelimeler: Tıpta adalet ilkesi; sağlık hizmetleri; hakkaniyet; Türkiye'de sağlık hakkı
Adalet ilkesi, genelde olduğu gibi tıpta da özü itibarıyla haklara ve hakların yorumlanmasına dayanır. Ancak tıpta adalet, tarih boyunca böyle ele alınmamış, hak temelli adalet anlayışı modern çağ ve insan haklarının gelişimiyle koşut gelişmiştir. Bu çalışmada, dünyada ve Türkiye'de, modern tıp öncesi ve sonrasında 2000'li yılların başlangıç yıllarına kadar olan dönemde, adalet ilkesinin ele alınışındaki önemli değişimler temel tarihi köşe taşlarıyla sunulmaya çalışılmıştır. Değer felsefesi açısından, Platon'da 'bir fikir', 'bir ideal' olarak görülen adaleti, realiteye dayalı somut bir yaklaşıma kavuşturan ise Aristoteles'tir. Aristoteles, etiğin yanında adaletin toplumsal yanlarına vurgu yaparak 'düzenleyici adalet/dağıtıcı adalet' şeklinde formüle etmiş, uzun dönemler boyunca etkili olan bu formülden özellikle ikincisi sosyal adalet fikrine de kaynaklık etmiştir. Sağlık hizmetlerinde ve tıp etiğinde adaletin bu türü, 'dağıtıcı adalet' daha kullanışlı bulunmuş ve farklı kuramlar gelişmiştir. Adaletin, geniş ve sınırları zor çizilen bir kavram olması gibi adalet ilkesinin ele alınışında da farklı düzlemler vardır. Dağıtım adaletinin tıpta büyük ölçekli (makro dağıtım), orta ölçekli (mezo dağıtım), küçük ölçekli (mikro dağıtım) olmak üzere farklı düzeyleri bulunur ve tıp etiğinde de 'Sağlık Politikaları Etiği', 'Araştırma Etiği' ve 'Klinik Etik' bakımdan ayrı boyutlarda ele alınır. Tıpta adalet ilkesinin tanımı ise 'Biyomedikal etiğin temel ilkelerinden biri olarak ortaya konmuş bulunan adalet ilkesi bağlamında; temel hak ve ödevlerin, sosyal yararların ve yüklerin paylaşımı sırasında hiç kimseye karşı rastgele ayrımcılık yapılmayacağını belirten ilkedir.' şeklinde yapılabilir. Bu çalışmanın kapsamı, Türkiye sağlık sisteminde, 'sağlık politikaları etiği' ve 'dağıtıcı adalet' bakımından 2000'li yıllara kadar dönemdeki tarihçe sınırlılığındadır.
Anahtar Kelimeler: Tıpta adalet ilkesi; sağlık hizmetleri; hakkaniyet; Türkiye'de sağlık hakkı
ABSTRACT
The principle of justice, in medicine as well as in general, is essentially based on rights and their interpretation. However, justice in medicine has not been dealt with this way throughout history, and the understanding of rights-based justice has developed in parallel with the modern age and the development of human rights. In this study, important changes in the treatment of the principle of justice in the world and in Türkiye, before and after modern medicine, in the period up to the beginning of the 2000s, have been tried to be presented with basic historical cornerstones. In terms of Value Philosophy, it is Aristotle who brings justice, which is seen as an "idea" and 'ideal' in Plato, to a concrete approach based on reality. Aristotle, by emphasizing the social aspects of justice as well as ethics, formulated it as 'regulatory justice/distributive justice', and this formula, which was effective for a long time, especially the second one, was the source of the idea of social justice. In health services and medical ethics, this type of justice, 'distributive justice' has been found more useful and different theories have developed. Just as justice is a broad and hard-to-draw concept, there are different levels in the treatment of the principle of justice. There are different levels of distributive justice in medicine as large scale (macro distribution), medium scale (meso distribution), small scale (micro distribution), and in medical ethics there are different dimensions in terms of 'Health Policy Ethics', 'Research Ethics' and 'Clinical Ethics' is handled. The definition of the principle of justice in medicine is 'in the context of the principle of justice, which has been put forward as one of the basic principles of biomedical ethics; It is the principle stating that no one will be discriminated against randomly during the sharing of fundamental rights and duties, social benefits and burdens'. The scope of this study is limited to the history of the Turkish health system until the 2000s in terms of 'health policy ethics" and "distributive justice'.
Keywords: Principle of justice in medicine; health service; equity; right to health in Türkiye
The principle of justice, in medicine as well as in general, is essentially based on rights and their interpretation. However, justice in medicine has not been dealt with this way throughout history, and the understanding of rights-based justice has developed in parallel with the modern age and the development of human rights. In this study, important changes in the treatment of the principle of justice in the world and in Türkiye, before and after modern medicine, in the period up to the beginning of the 2000s, have been tried to be presented with basic historical cornerstones. In terms of Value Philosophy, it is Aristotle who brings justice, which is seen as an "idea" and 'ideal' in Plato, to a concrete approach based on reality. Aristotle, by emphasizing the social aspects of justice as well as ethics, formulated it as 'regulatory justice/distributive justice', and this formula, which was effective for a long time, especially the second one, was the source of the idea of social justice. In health services and medical ethics, this type of justice, 'distributive justice' has been found more useful and different theories have developed. Just as justice is a broad and hard-to-draw concept, there are different levels in the treatment of the principle of justice. There are different levels of distributive justice in medicine as large scale (macro distribution), medium scale (meso distribution), small scale (micro distribution), and in medical ethics there are different dimensions in terms of 'Health Policy Ethics', 'Research Ethics' and 'Clinical Ethics' is handled. The definition of the principle of justice in medicine is 'in the context of the principle of justice, which has been put forward as one of the basic principles of biomedical ethics; It is the principle stating that no one will be discriminated against randomly during the sharing of fundamental rights and duties, social benefits and burdens'. The scope of this study is limited to the history of the Turkish health system until the 2000s in terms of 'health policy ethics" and "distributive justice'.
Keywords: Principle of justice in medicine; health service; equity; right to health in Türkiye
REFERANSLAR:
- Sarı N. Tıp deontolojisi. Unat EK, editör. Dünyada ve Türkiye'de 1850 Yılından Sonra Tıp Dallarındaki İlerlemelerin Tarihi. 1. Baskı. İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fak Vakfı Yayınları; 1988. p.403-17.
- Kuçuradi İ. Adalet kavramı. Güriz A, editör. Adalet Kavramı. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları; 1994. p.27-32.
- Aristoteles, ed. Babür S, çeviri editörü. Nikomakos'a Etik. 1. Baskı. Ankara: Ayraç Yayınevi; 1997. p.89-113.
- Beauchamp TL, Childress JF, eds. Temel MK, çeviri editörü. Biyomedikal Etik Prensipleri, Yedinci Edisyon. 1. Baskı. İstanbul: Betim Kitaplığı; 2017. p.386-99.
- Beauchamp TL, Childress JF, eds. Temel MK, çeviri editörü. Biyomedikal Etik Prensipleri, Yedinci Edisyon. 1. Baskı. İstanbul: Betim Kitaplığı; 2017. p.384.
- Oğuz NY, Büken NÖ, Kucur DK. Biyoetik Terimleri Sözlüğü. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları; 2005. p.1-2.
- Demirhan Erdemir A. Hekim sorumluluğunun tarihi gelişimi. Tıbbi Deontoloji ve Genel Tıp Tarihi. 1. Baskı: Bursa: Güneş & Nobel Kitabevleri; 1996. p.19-31.
- Şahinoğlu Pelin S. Hekim andının tarihsel kökenleri [Historical origins of the doctor's moment]. Toplum ve Hekim. 1993;(57):40-1. [Link]
- Atabek E, Değer M. 3. Bölüm: Hekimin Andı. Tıbbi Deontoloji Konuları. 1. Baskı. İstanbul: İ.Ü.C.T.F.Yayınları; 2000. p.13.
- Topak O. Sosyal Güvenlik ve Yeniden Yapılanma [Social security and restructuring]. Toplum ve Hekim. 2000;15(6):454-75 [Link]
- Dünya Tabipler Birliği. Civaner M, çeviri editörü. Dünya Tabipler Birliği Tıp Etiği El Kitabı. 3. Baskı. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları; 2017. p.22.
- Önal G. Sağlık politikaları etiği ve klinik etik açısından tıpta adalet ilkesi [Tıpta uzmanlık tezi]. İstanbul: İstanbul Üniversitesi; 2001. p.9-10. [Link]
- Saltık A. Sağlık ekonomisinde yeni kavramlar [New concepts in health economy]. Toplum ve Hekim. 1995;10(68):38-44. [Link]
- Harris J, ed. Sertabiboğlu S, çeviri editörü. Hayatın Değeri-Tıp Etiğine Giriş. 1. Baskı. İstanbul: Ayrıntı Yayınları; 1998. p.67.
- Powers M, Faden R. Inequalities in health, inequalities in health care: four generations of discussion about justice and cost-effectiveness analysis. Kennedy Inst Ethics J. 2000;10(2):109-27. [Crossref] [PubMed]
- Sarı N. Osmanlı darüşşifalarına tayin edilecek görevlilerde aranan nitelikler. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları. 1995(1):12-26. [Link]
- Sarı N. Osmanlı hekimliği ve tıp bilimi. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları. 1995(5):130-1. [Link]
- Sarı N. Cumhuriyet dönemine kadar Türk tarihinde acizlerin korunmasına kısa bir bakış. 1. Tıp Tarihi Araştırmaları. 1993(5):23-5. [Link]
- Aydın E. Türkiye'de Taşra ve Kırsal Kesim Sağlık Hizmetleri Örgütlenmesi Tarihi [History of provincial and rural section health services organization in Turkey]. Toplum ve Hekim. 1997;12(80):21-44. [Link]
- Şemin S. Ülkemiz sağlık mevzuatı ve sağlıkla ilgili politikaların genel değişim dinamikleri [General change dynamics of our country's health legislation and policies related to health]. Toplum ve Hekim. 1993;8(53):2-10. [Link]
- Fişek N. İnsan hakları ve hekimlik. Soyer A, editör. Hekimlik ve İnsan Hakları Kitabı. 1. Baskı. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları; 1996. p.1-2.
- Dirican RM. Prof. Dr. Nusret Fişek'in Kitaplaşmamış Yazıları-1: Sağlık Yönetimi. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları; 1997. p.109-11.
- Cassell E. The principles of the belmont report revisited: how have respect for persons, beneficence, and justice been applied to clinical medicine? Hastings Center Report. 2000;30(4):12-21. [Crossref] [PubMed]
.: İşlem Listesi