Kronik hastalıklar; 3 ay ya da daha uzun süren, genellikle yavaş ilerleme gösteren, birçok risk faktörünün neden olduğu periyodik izlem ve destek bakım gerektiren durumlardır. Dünya genelinde beklenen yaşam süresinin uzamasıyla birlikte, kronik hastalıkların görülme sıklığı giderek artmaktadır. Kronik hastalıkların giderek yaygınlaşması ile kronik hastalıkların kontrolü ve toplum temelli hastalık yönetimi programlarının önemi vurgulanmaktadır. Kronik hastalık yönetimi, özellikle bakımın koordinasyonu ve sürekliliğini sağlama, ekip çalışmasının desteklenmesi, bakım kalitesinin yükseltilmesi, beklenen hasta sonuçlarını iyileştirme ve bakım maliyetlerini azaltmada önemli ve etkin bir yöntemdir. Kronik hastalık yönetiminde modellerin kullanımı, kişiyi merkeze alarak bireye özgü bakımın kanıta dayalı bilgilerle multidisipliner olarak sunulmasını sağlamakla birlikte; hemşireler tarafından verilen bakımının sistematize edilmesini, birey ve ailesine holistik yaklaşılmasını ve yaşam kalitelerinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. Modeller sayesinde hemşireler, bakım verdikleri bireye ilişkin birçok veriyi toplamakta ve analiz etmekte, elde ettikleri verileri kanıt temelli açıklayabilmekte ve buna bağlı hemşirelik bakımını gerçekleştirebilmektedirler. Kronik hastalık yönetimine ilişkin çok sayıda bakım modeli bulunmaktadır. Bu derlemede, hemşirelerin vazgeçilmez bir parçası olduğu kronik hastalık yönetiminde yaygın olarak kullanılan bakım modellerinden Kronik Bakım Modeli ve bileşenleri, Kronik Hastalıklar İçin İnovatif Bakım Çerçevesi, Kronik Hastalıkların Entegre Yönetimi Modeli, Kronik Hastalık Öz-Yönetim Programı ve Kronik Hastalık Yönetimi Bakım Modeli incelenmiş ve modellerin sağlık hizmeti sunumunda kullanılmasına yönelik öneriler sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kronik hastalık; bulaşıcı olmayan hastalıklar; uzun süreli bakım; hastalık yönetimi; organizasyonel modeller
Chronic diseases are conditions that last 3 months or longer, usually progress slowly, require periodic follow-up and supportive care caused by many risk factors. With the prolongation of life expectancy around the world, the incidence of chronic diseases is increasing. The increasing prevalence of chronic diseases emphasize the importance of control of chronic diseases and community-based disease management programs. Chronic disease management is an important and effective method especially in ensuring the coordination and continuity of care, supporting teamwork, increasing the quality of care, improving expected patient outcomes and providing cost effectiveness. The use of models in chronic disease management ensures that individualized care is presented in a multidisciplinary manner with evidence-based information. In addition, it ensures the systematization of nursing care, a holistic approach to the individual and their families, and increasing their quality of life. By help of the models, nurses collect and analyze many data about the patient they care for, can explain the data they have obtained on the basis of evidence and perform nursing care accordingly. There are many models of care for chronic disease management. In this review, The Chronic Care Model and its components, Innovative Care for Chronic Diseases, Integrated Chronic Disease Management Model, Chronic Disease Self-Management Program and Chronic Disease Management Model of Care which are among the care models that nurses are an indispensable part of, are examined and also suggestions for using model in health service delivery are presented.
Keywords: Chronic disease; non-communicable diseases; long-term care; disease management; organizational models
- İncirkuş K, Nahcivan N. Kronik hastalık yönetimi için bir rehber: kronik bakım modeli [Guide for chronic disease management: the chronic care model]. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi. 2015;23(1):66-75. [Link]
- Akdemir N, Birol L. İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı. 5. Baskı. Ankara: Akademisyen Kitabevi; 2020. p.253-4. [Crossref]
- World Health Organization. © 2022 WHO. [Cited: April 11, 2022]. Noncommunicable diseases. Available from: [Link]
- World Health Organization. © 2022 WHO. [Cited: April 11, 2022]. Noncommunicable Diseases Country Profiles 2014. Available from: [Link]
- World Health Organization. © 2022 WHO. [Cited: April 11, 2022]. Noncommunicable Diseases Progress Monitor 2017. Available from: [Link]
- Çiftçi K İ. Kronik hastalığı olan bireylerin sağlık okuryazarlığı ve sağlık bakım hizmetinin belirlenmesi [Yüksek lisans tezi]. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; 2015. Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kronik Hastalıklar, Yaşlı Sağlığı ve Engelliler Daire Başkanlığı. Türkiye Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Çok Paydaşlı Eylem Planı (2017-2025). Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölge Ofisi. Bulaşıcı Olmayan Hastalıklarda Daha İyi Sonuçlar: Sağlık Sistemi için Zorluklar ve Fırsatlar, No.2. Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. Türkiye Kronik Hastalıklar ve Risk Faktörleri Sıklığı Çalışması. Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Türkiye Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar ve Risk Faktörleri Kohort Çalışması. Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü. Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2019. Erişim tarihi: 11.04.2022. Erişim linki: [Link]
- Cranston JM, Crockett AJ, Moss JR, Pegram RW, Stocks NP. Models of chronic disease management in primary care for patients with mild-to-moderate asthma or COPD: a narrative review. Med J Aust. 2008;188(S8):S50-2. [Crossref] [PubMed]
- Davis RM, Wagner EH, Groves T. Managing chronic disease. BMJ. 1999;318(7191):1090-1. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Clark NM, Gong M. Management of chronic disease by practitioners and patients: are we teaching the wrong things? BMJ. 2000;320(7234):572-5. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Geyman JP. Disease management: panacea, another false hope, or something in between? Ann Fam Med. 2007;5(3):257-60. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Rothman AA, Wagner EH. Chronic illness management: what is the role of primary care? Ann Intern Med. 2003;138(3):256-61. [Crossref] [PubMed]
- Haskett T. Chronic illness management: changing the system. Home Health Care Management & Practice. 2006;18(6):492-4. [Crossref]
- Durna Z. Kronik Hastalıklar ve Bakım. Durna Z, editör. Kronik Hastalıklar ve Önemi. 1. Baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2012. p.1-7.
- Zuhur Ş, Özpancar N. Türkiye'de kronik hastalık yönetiminde hemşirelik modellerinin kullanımı: sistematik derleme [The use of nursing models in the management of chronic diseases in Turkey: a systematic review]. Hemar-G. 2017;19(2):57-74. [Link]
- Wagner EH. Chronic disease management: what will it take to improve care for chronic illness? Eff Clin Pract. 1998;1(1):2-4. [PubMed]
- Coleman K, Austin BT, Brach C, Wagner EH. Evidence on the Chronic Care Model in the new millennium. Health Aff (Millwood). 2009;28(1):75-85. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Wagner EH, Austin BT, Davis C, Hindmarsh M, Schaefer J, Bonomi A. Improving chronic illness care: translating evidence into action. Health Aff (Millwood). 2001;20(6):64-78. [Crossref] [PubMed]
- Garland-Baird L, Fraser K. Conceptualization of the Chronic Care Model: implications for home care case manager practice. Home Healthc Now. 2018;36(6):379-85. [Crossref] [PubMed]
- Bodenheimer T, Wagner EH, Grumbach K. Improving primary care for patients with chronic illness: the chronic care model, Part 2. JAMA. 2002;288(15):1909-14. [Crossref] [PubMed]
- Wagner EH. Chronic disease care. BMJ. 2004;328(7433):177-8. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Smidth M, Christensen MB, Olesen F, Vedsted P. Developing an active implementation model for a chronic disease management program. Int J Integr Care. 2013;13:e020. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Beaglehole R, Epping-Jordan J, Patel V, Chopra M, Ebrahim S, Kidd M, et al. Improving the prevention and management of chronic disease in low-income and middle-income countries: a priority for primary health care. Lancet. 2008;372(9642):940-9. [Crossref] [PubMed]
- Solberg LI, Trangle MA, Wineman AP. Follow-up and follow-through of depressed patients in primary care: the critical missing components of quality care. J Am Board Fam Pract. 2005;18(6):520-7. [Crossref] [PubMed]
- Bonomi AE, Wagner EH, Glasgow RE, VonKorff M. Assessment of chronic illness care (ACIC): a practical tool to measure quality improvement. Health Serv Res. 2002;37(3):791-820. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Wagner EH. The role of patient care teams in chronic disease management. BMJ. 2000;320(7234):569-72. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Dennis SM, Zwar NA, Hasan I, Harris MF. Chronic disease self-management education programs: challenges ahead. Med J Aust. 2007;186(2):103-4. [Crossref] [PubMed]
- Barr VJ, Robinson S, Marin-Link B, Underhill L, Dotts A, Ravensdale D, et al. The expanded Chronic Care Model: an integration of concepts and strategies from population health promotion and the Chronic Care Model. Hosp Q. 2003;7(1):73-82. [Crossref] [PubMed]
- Stellefson M, Dipnarine K, Stopka C. The chronic care model and diabetes management in US primary care settings: a systematic review. Prev Chronic Dis. 2013;10:E26. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Epping-Jordan JE, Pruitt SD, Bengoa R, Wagner EH. Improving the quality of health care for chronic conditions. Qual Saf Health Care. 2004;13(4):299-305. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Lorig KR, Holman H. Self-management education: history, definition, outcomes, and mechanisms. Ann Behav Med. 2003;26(1):1-7. [Crossref] [PubMed]
- Ömürbek N, Demirgubuz MÖ, Tunca MZ. Hastanelerdeki bilişim sistemlerinden klinik bilgi sistemlerinin kullanımına yönelik bir araştırma: Denizli ve Isparta örneği. Selçuk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi. 2013;13(25):301-28. [Link]
- Tsai AC, Morton SC, Mangione CM, Keeler EB. A meta-analysis of interventions to improve care for chronic illnesses. Am J Manag Care. 2005;11(8):478-88. [PubMed] [PMC]
- World Health Organization. © 2022 WHO. [Cited: April 13, 2022]. Integrated management of adolescent and adult illness. Available from: [Link]
- Lebina L, Alaba O, Kawonga M, Oni T. Process evaluation of fidelity and costs of implementing the Integrated Chronic Disease Management model in South Africa: mixed methods study protocol. BMJ Open. 2019;9(6):e029277. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- National Department of Health of South Africa. Integrated Chronic Disease Management Manual, A step-by-step guide for implementation. South Africa. Cited: April 13, 2022. Available from: [Link]
- Havercamp SM, Gjessing R, Whalen Smith CN. Chronic disease self-management program in American sign language: evaluation and recommendations. Health Promot Pract. 2020;21(2):259-67. [Crossref] [PubMed]
- Lorig KR, Ritter P, Stewart AL, Sobel DS, Brown BW Jr, Bandura A, et al. Chronic disease self-management program: 2-year health status and health care utilization outcomes. Med Care. 2001;39(11):1217-23. [Crossref] [PubMed]
- Lorig KR, Sobel DS, Stewart AL, Brown BW Jr, Bandura A, Ritter P, et al. Evidence suggesting that a chronic disease self-management program can improve health status while reducing hospitalization: a randomized trial. Med Care. 1999;37(1):5-14. [Crossref] [PubMed]
- Ahn S, Basu R, Smith ML, Jiang L, Lorig K, Whitelaw N, et al. The impact of chronic disease self-management programs: healthcare savings through a community-based intervention. BMC Public Health. 2013;13:1141. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Otieno HA, Miezah C, Yonga G, Kueffer F, Guy M, Lang'At C, et al. Improved blood pressure control via a novel chronic disease management model of care in sub-Saharan Africa: Real-world program implementation results. J Clin Hypertens (Greenwich). 2021;23(4):785-92. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Owusu IK, Adomako-Boateng F, Kueffer F, Guy M, Lang'at C, Grossman DB, et al. Novel hypertension management model of care improves blood pressure control in a west African population. J Hypertens (Los Angel). 2018;7:257. [Link]
.: İşlem Listesi