Sistematik derlemenin amacı, Türkiye'de hemşirelik alanında diya bet ile ilgili yapılan lisansüstü tezlerinde kuram ve model kullanımının sistematik olarak incelenmesidir. Derleme kapsamında Türkiye'de diyabet ile ilgili hemşirelik alanında kuram ve model kullanılarak yapılan, 2000-2021 yılları arasında ulusal tez merkezine kayıtlı olan, tam metnine ulaşılabilen hemşirelik tezleri araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Araştırmalara Ulusal Tez Tarama Merkezi veri tabanlarında Türkçe 'Model, Kuram, Teori, Diyabet, Hemşirelik' anahtar kelimeleriyle tarama yapılarak ulaşılmıştır. Çalışmaların uygunluğu başlık ve özete göre değerlendirilmiştir. Dâhil edilen çalışmalar, PICOS yöntemine göre derle meye dâhil edilmiştir. Çalışmalardaki yanlılık riskini değerlendirmek için Cochrane Yanlılık Riski Aracı ve ROBINS-I aracı kullanılmıştır. Derleme bulguları PRISMA kontrol listesine uygun olarak rapor edilmiştir. Tez lerin %88,9'u doktora, %11,1'i yüksek lisans tezidir. Çalışmaların %72,2'si deneysel tasarımla, %27,8'i ise yarı deneysel tasarımla yürütülmüştür. Tezlerin örneklem grupları incelendiğinde, %64,9'unun Tip 2 diyabetli bireylerle, %29,4'ünün Tip 1 diyabetli bireylerle ve %5,9'u gestasyonel diyabetli bireylerle gerçekleştirildiği görülmüştür. Kullanılan model/kuram/teoriler incelendiğinde, çalışmaların Pender'in Sağlığı Geliştirme Modeli (%16,7), Transteoretik Model (%16,7), Watson'un İnsan Bakım Modeli (%16,7), Sağlık İnanç Modeli (%16,7), Roy'un Adaptasyon Modeli (%11,1), Orem'in ÖzBakım Eksikliği Teorisi (%11,1), Bilgi Motivasyon Davranış Becerileri Modeli (%5,6) ve son olarak Meleis'in Geçiş Teorisi'ne (%5,6) temellendirildiği görülmüştür. Diyabet yönetiminde kullanılan kuram ve modeller; diyabet bilgi düzeyinin, hastalığa fizyolojik ve psikolojik uyumun diyabet öz bakım gücünün, uyku ve yaşam kalitesinin artmasına olanak sağlamıştır. Bunlara ek olarak model ve kuram kullanımı diyabetli bireylerde glisemik kontrolü iyileştirmiş, glikolize hemoglobin (HbA1c) seviyelerini azaltmış, bireyin umutsuzluk ve stres düzeylerini de azaltarak olumlu sonuçlar vermiştir.
Anahtar Kelimeler: Hemşirelik; teori; model, diyabet; sistematik derleme
The aim of the systematic review is to systematically examine the use of theory and model in postgraduate nursing theses on diabetes in Turkey. Within the scope of the review, nursing theses conducted with diabetes patients based on any nursing theory or model in Turkey, between 2000 and 2021, registered in the National thesis center, and whose full text can be accessed, constituted the sample of the research. The studies were reached by searching the databases of the National Thesis Scanning Center with the Turkish keywords 'Model, Theory, Diabetes, Nursing'. Included studies were included in the review according to the PICOS method. The Cochrane Risk of Bias Tool and the ROBINS-I tool were used to assess the bias risk of the studies. PRISMA statement for reporting systematic review was used as a guide to report the study. As a result of the screening, 18 postgraduate nursing theses, based on a model or theory, were accessed. 88.9% of these reports were doctoral theses and 11.1% were master's theses. 72.2% of the studies were conducted with an experimental design, and 27.8% with a quasi-experimental. 64.9% of the theses were conducted with Type 2 diabetes patients, 29.4% with Type 1 diabetes patients and 5.9% with gestational diabetes patients. This systematic review revealed that Pender's Health Promotion Model (16.7%), Transtheoretical Model (16.7%), Watson's Human Care Model (16.7%), Health Belief Model (16.7%), Roy's Adaptation Model. Model (11.1%), Orem's Self-Care Deficit Theory (11.1%), Information Motivation Behavioral Skills Model (5.6%), and Meleis' Transition Theory (5.6%) were used in the nursing theses. The review also ascertained that nursing theories and models used in diabetes management appear to provide improvements in diabetes knowledge, physiological and psychological adaptation to the disease, diabe'es self-care power, sleep quality and quality of life. In addition, the use of models and theories has improved glycemic control in individuals with diabetes, reduced glycosylated hemoglobin (HbA1c) levels, and reduced hopelessness and stress levels of the individual, giving positive results.
Keywords: Nursing; theory; model, diabetes; systematic review
- Kaya N, Turan N. Hemşirelik biliminde kavram analizi [Concept analysis in nursing science: review]. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci. 2017;9(2):153-63.
- Edward KL. A model for increasing appreciation, accessibility and application of research in nursing. J Prof Nurs. 2015;31(2):119-23. [Crossref] [PubMed]
- Pektekin Ç. Hemşirelik Felsefesi: Kuramlar-Bakım Modelleri ve Politik Yaklaşımlar. 1. Baskı. İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevi; 2013.
- Bond AE, Eshah NF, Bani-Khaled M, Hamad AO, Habashneh S, Kataua' H, et al. Who uses nursing theory? A univariate descriptive analysis of five years' research articles. Scand J Caring Sci. 2011;25(2):404-9. [Crossref] [PubMed]
- Fawcett J. Contemporary Nursing Knowledge Analysis and Evoulation of Nursing Models and Theories. 2nd ed. Philadelphia: Fa Davis Company; 2005.
- Doucet T. Philosophical and Theoretical Perspectives for Advanced Nursing Practice. 5th ed. Cody WK, ed. (Burlington, MA: Jones and Bartlett, 2013). Nursing Science Quarterly. 2013;26(2):193-8. [Crossref]
- Tavares TS, Castro AS, Figueiredo ARFF, Reis DC. Evaluation of the implementation of the systematic organization of nursing care in a pediatric ward. REME. 2013;17(2):287-95. [Crossref]
- Fawcett J. Conceptual models and nursing practice: the reciprocal relationship. J Adv Nurs. 1992;17(2):224-8. [Crossref] [PubMed]
- International Diabetes Federation. IDF Diabetes Atlas. 9th ed. IDF; 2019. Cited: February 15, 2022. Available from: [Link]
- Introduction: Standards of Medical Care in Diabetes-2021. Diabetes Care. 2021;44(Suppl 1):S1-S2. [Crossref] [PubMed]
- Moreira TR, Bandeira STA, Lopes SC, Carvalho SL, Negreiros FDDS, Neves CDS. Difficulties concerning diabetes mellitus type 1 in children and adolescents. Rev Rene. 2016;17(5):651-8. [Crossref]
- Dağcı M. Türkiye'de 2008-2018 yılları arasında model ve kuram kullanılmış hemşirelik araştırmaları: sistematik inceleme [Model and theory based nursing researches between the years 2008-2018 in Turkey: a systematic review]. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 2019;(9):929-43. [Crossref]
- Üstün B, Gigliotti E. Nursing research in Turkey. Nurs Sci Q. 2009;22(3):206-8. [Crossref] [PubMed]
- Institute of Medicine (US) Committee on Standards for Systematic Reviews of Comparative Effectiveness Research. Finding What Works in Health Care: Standards for Systematic Reviews. Eden J, Levit L, Berg A, Morton S, editors. Washington (DC): National Academies Press (US); 2011. [PubMed]
- Centre for Reviews and Dissemination. Systematic Reviews: CRD's Guidance for Undertaking Reviews in Health Care. Chapter 1. Core Principles and Methods for Conducting a Sytematic Review of Health Interventions. U.K: Centre for Reviews & Dissemination; 2009. p.77.
- Higgins JPT, Thomas J. Cochrane Handbook for Systematic Reviews of Interventions version 6.1 (updated September 2020). 2nd ed. Hoboken, Nj: Wiley-Blackwell; 2020.
- Sterne JA, Hernán MA, Reeves BC, Savović J, Berkman ND, Viswanathan M, et al. ROBINS-I: a tool for assessing risk of bias in non-randomised studies of interventions. BMJ. 2016;355:i4919. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Çövener Ç. Tip 1 diyabet yönetiminde Sağlığı Geliştirme Modeli ve tam öğrenme kuramına dayalı eğitimin etkisi [Doktora tezi]. İstanbul: Marmara Üniversitesi; 2012. Erişim tarihi: 2 Şubat 2022. Erişim linki: [Link]
- Arda Sürücü H. Tip 2 diyabetli bireylerde özbakım eksikliği hemşirelik teorisine dayalı girişimlerin sağlık sonuçlarına etkisi [Doktora tezi]. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi; 2013. Erişim tarihi: 2 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Selçuk Tosun A. Tip 2 diabetes mellitus'u olan bireylerde transteoretik model temelli motivasyonel görüşmenin öz-etkililik, metabolik kontrol ve sağlık davranışına etkisi [Doktora tezi]. Kayseri: Erciyes Üniversitesi; 2015. Erişim tarihi: 2 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Fışkın G. Gestasyonel diyabetli gebelerde roy adaptasyon kuramına göre hazırlanan diyafragmatik solunum egzersiz programının etkileri [Doktora tezi]. İstanbul: İstanbul Üniversitesi; 2016. Erişim tarihi: 2 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Gümüş Şekerci Y. Yetişkin diyabetli kadınlara değişim aşamaları modeli ile yapılan eğitimin egzersiz davranışı üzerine etkisi [Doktora tezi]. Ankara: Gazi Üniversitesi; 2016. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Uslu N. İnsan Bakım Modeli'ne göre yaratıcı drama ile verilen problem çözme ve stresle baş etme eğitiminin Tip 1 diabetes mellitus'lu adölesanların güçlendirilmesine etkisi [Doktora tezi]. Kayseri: Erciyes Üniversitesi; 2016. Erişim tarihi: 3 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Talaz D. Tip 2 diyabetli bireylerde insan bakım kuramına dayalı uygulamaların uyku kalitesi ve kan glukozu düzeyine etkisi [Doktora tezi]. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi; 2017. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Kavuran E. Tip 2 diyabet tanısı alan hastalara Roy'un adaptasyon modeline göre verilen eğitimin diyabet bakım profiline etkisi [Doktora tezi]. Erzurum: Atatürk Üniversitesi; 2017. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Kaplan Serin E. Tip 2 diyabetli hastalarda transteoretik modele göre verilen yürüyüş egzersizi eğitimi ve izlemin egzersiz davranışı kazandırma ile metabolik kontrol üzerine etkisi [Doktora tezi]. Elazığ: İnönü Üniversitesi; 2017. Erişim tarihi: 10 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Açıl D. Diyabet hastalarına sağlık inanç modeline göre evde uygulanan hemşirelik girişimlerinin hasta bakım sonuçlarına etkisi [Doktora tezi]. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi; 2017. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Kaplan Ö. Öz bakım eksikliği hemşirelik teorisine göre verilen bakımın diyabetli bireylerin kan değerleri ve öz bakım gücüne etkisi [Yüksek lisans tezi]. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi; 2017. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- İçel S. Tip 1 diyabet hastası olan adölesanlara web tabanlı Watson insan bakım kuramına göre verilen eğitimin hbA1c, yaşam kalitesi ve depresyon düzeylerine etkisi [Doktora tezi]. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi; 2018. Erişim tarihi: 4 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Aydoğar M. Diyabet hastalarında sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin hastaların sağlık inancına, öz etkililik algısına ve karar verme [Yüksek lisans tezi]. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi; 2018. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Gürkan KP. Tip 1 diyabetli adölesanlara sağlığı geliştirme modeline göre evde uygulanan hemşirelik girişimlerinin hasta bakım sonuçlarına etkisi [Doktora tezi]. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi; 2018. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Uludağ E. Pender'in sağlığı geliştirme modeline göre yapılandırılmış motivasyonel görüşmenin Tip 2 diabetes mellitüs'de diyabet öz yönetim davranışları üzerine etkisi [Doktora tezi]. Erzurum: Atatürk Üniversitesi; 2020. Erişim tarihi: 3 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Bakır E. Tip 1 diyabetli adölesanların izleminde bilgi, motivasyon ve davranış becerileri modelinin kullanımının metabolik kontrol üzerine etkisinin incelenmesi [Doktora tezi]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi; 2020. Erişim tarihi: 7 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Ağralı H. Tip 2 diyabet hastalarında sağlık okuryazarlığı düzeyine göre sağlık inanç modeline dayalı verilen eğitim ve danışmanlığın glisemik kontrole etkisi [Doktora tezi]. Ankara: Hacettepe Üniversitesi; 2020. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Gül E. Meleis'in geçiş teorisine göre uygulanan hemşirelik yaklaşımının yeni tanılı diyabet hastalarının öz yönetimine ve hastalığa uyumuna etkisi [Doktora tezi]. Elazığ: İnönü Üniversitesi; 2021. Erişim tarihi: 7 Şubat 2022 Erişim linki: [Link]
- Zare S, Ostovarfar J, Kaveh MH, Vali M. Effectiveness of theory-based diabetes self-care training interventions; a systematic review. Diabetes Metab Syndr. 2020;14(4):423-33. [Crossref] [PubMed]
- Tavakoly Sany SB, Ferns GA, Jafari A. The effectiveness of an educational intervention based on theories and models on diabetes outcomes: a systematic review. Curr Diabetes Rev. 2020;16(8):859-68. [Crossref] [PubMed]
- Doshmangir P, Jahangiry L, Farhangi MA, Doshmangir L, Faraji L. The effectiveness of theory- and model-based lifestyle interventions on HbA1c among patients with type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. Public Health. 2018;155:133-41. [Crossref] [PubMed]
- Rezaeemanesh M, Solhi M, Azar FEF, Javaheri J, Alaghemand A. The effect of educational intervention based on pender's health promotion model for distress management in patients with type 2 diabetes. Pakistan Journal Of Medical & Health Sciences. 2020;(14)3:969-75. [Link]
- Lari H, Tahmasebi R, Noroozi A. Effect of electronic education based on health promotion model on physical activity in diabetic patients. Diabetes Metab Syndr. 2018;12(1):45-50. [Crossref] [PubMed]
- Mohammadipour F, Izadi Tameh A, Sepahvand F, Naderifar M. The impact of an educational intervention based on pender's health promotion model on the lifestyle of patients with Type II diabetes. J Diabetes Nurs. 2015;2(4):25-35. [Link]
- Çalık A, Kapucu S. Diyabetli hastalarda sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını geliştirme: Pender'in sağlığı geliştirme modeli [Developing healthy life style behaviors in diabetic patients: Pender's health promotion model]. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi. 2017;4(2):62-75 . [Link]
- Şengün İnan F, Üstün B, Bademli K. Türkiye'de kuram/modele dayalı hemşirelik araştırmalarının incelenmesi [Exploration of theory/model based nursing research in Turkey]. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi. 2013;16(2):132-9. [Link]
- Zuhur Ş, Özpancar N. Türkiye'de kronik hastalık yönetiminde hemşirelik modellerinin kullanımı: sistematik derleme [The use of nursing models in the management of chronic diseases in Turkey: a systematic review]. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi. 2017;19(2):57-74. [Link]
- Ekim A, Manav G, Ocakçı AF. Ülkemizde teori temelli hemşirelik araştırmaları: bir gözden geçirme [Theory based nursing research in Turkey: a systematic review]. DEUHYO ED. 2012;5(4):157-61. [Link]
- Putra MM, Kusnanto K, Asmoro CP, Sukartini T. Application of health promotion model for better self-care behavior in patients with diabetes mellitus. Belitung Nursing Journal. 2019;5(6):239-45. [Crossref]
- İstek N, Karakurt P. Global bir sağlık sorunu: tip 2 diyabet ve öz-bakım yönetimi [A global health problem: type 2 diabetes and self-care management]. JAREN. 2018;4(3):179-82. [Link]
- Yıldırım A, Çelik B. Diyabetik ayak vaka örneğinde hemşirelik gereksinimlerinin Orem özbakım kuramına göre değerlendirilmesi [Orem's self-care deficit theory-based assessment on the nursinginterventions for a diabetic foot case]. STED. 2016;25(5):205-12. [Link]
- Tar E, Küçükoğlu S. Pender sağlığı geliştirme modeline göre Tip 1 diyabet tanısı alan çocuk ve ailesinin tanılama süreci: olgu sunumu [Diagnosis process of the child and family diagnosed with Type 1 diabetes according to the pender health promotion model: a case report]. Türk Diyabet Hemşireliği Dergisi. 2021;1(1):32-7. [Crossref]
- Kavuran E, Yıldız E. Tip 2 diyabet hastalarının sağlığı geliştirici davranışlarının değerlendirilmesi [Determine the health-promoting lifestyle in patients with Type 2 diabetes]. Sağlık ve Toplum. 2020;30(2):64-9. [Link]
- Noushirvani S, Mansouri A. Comparison of the effect of two educational interventions based on pender's health promotion model and health belief model on the quality of life in Type II diabetic patients. J Diabetes Nurs. 2018;6(1):398-407. [Link]
- Kaya A, Tutar Güven Ş, İşler Dalgıç A. Sağlığı geliştirme modeline göre verilen eğitimin Türkiye'deki hemşirelik araştırmalarında kullanımı [The use of education in Turkey based on the health promotion model in nursing research studies]. HEAD. 2018;15(3):195-201. [Link]
- Gürkan KP, Bahar Z. Tip 1 diyabetli adölesanların evde bakımının sağlığı geliştirme modeline göre yapılandırılması [Structuring the home care of adolescents with Type I diabetes according to the health promotion model]. HEAD. 2020;17(1):121-5. [Link]
- Aydoğar Takcı M, Yıldırım G. Diyabet hastalarına sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin sağlık inancına, öz etkililik algısına ve karar verme düzeyine etkisi [The effect of education given to patients with diabetes in line with health belief model on their health belief, perception of self-efficacy and decision making level]. Lokman Hekim Dergisi, 2021;11(1):73-82. [Crossref]
- Olgun N, Akdoğan Altun Z. Sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin diyabet hastalarının bakım uygulamalarına etkisi [Effects of education based on health belief model on nursing implication in patients with diabetes]. Hacettepe Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi. 2015;19(2):46-57. [Crossref]
- Sadeghi R, Hesary FB, Khanjani NA. Systematic review about educational interventions based on the health belief model (HBM) aimed to prevent and control diabetes in Iran. International Journal of Ayurvedic Medicine. 2020;11(1):15-22. [Crossref]
- Shahdadi H, Mansouri A, Bandani E. The effect of health belief model-based education on self-efficacy of pregnant women with gestational diabetes. Journal of Fundamental and Applied Sciences. 2017;(9):1508-16.
- Mohammadi S, Karim NA, Talib RA, Amani R. The impact of self-efficacy education based on the health belief model in Iranian patients with type 2 diabetes: a randomised controlled intervention study. Asia Pac J Clin Nutr. 2018;27(3):546-55. [PubMed]
- Tosun A, Zincir H. Tip 2 Diabetes Mellitus'ta sağlık davranış değişiminde transteoretik model temelli motivasyonel görüşme tekniği [Motivational interview method based on transtheoretical model of health behaviour change in type 2 diabetes mellitus]. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar. 2016;8(1):32-41. [Crossref]
- Nagaraju AS, Tondare D, Gopichandran V. What makes patients with diabetes adopt physical activity behaviors?-A transtheoretical model approach. Int J Diabetes Dev Ctries. 2019;(39):739-48. [Crossref]
- Honda H, Igaki M, Tanaka SI, Ono K, Hirota Y. Impact of self-reported sitting time and transtheoretical model based on exercise behavior change on glycemic and weight control in japanese adults with Type 1 diabetes: a cross-sectional study. Healthcare (Basel). 2020;8(2):105. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Akbari M, Seydavi M, Rowhani NS, Nouri N. Psychological predictors of treatment adherence among patients with diabetes (types I and II): Modified information-motivation-behavioural skills model. Clin Psychol Psychother. 2022. [Crossref] [PubMed]
- Gillibrand R, Stevenson J. The extended health belief model applied to the experience of diabetes in young people. Br J Health Psychol. 2006;11(Pt 1):155-69. [Crossref] [PubMed]
.: İşlem Listesi