2019 yılının Aralık ayında, ilk kez Çin'de rapor edilen şiddetli akut solunum sendromu-koronavirüs-2 [severe acute respiratory syndrome-coronavirus-2 (SARS-CoV-2)] veya diğer adıyla koronavirüs hastalığı-2019 [coronavirus disease-2019 (COVID-19)] virüsü, tüm dünya genelinde pandemi ilan edilmesine sebep olmuştur. Aradan birkaç ay geçtikten sonra COVID-19 enfeksiyonları, ülkemizde de görülmeye başlamıştır. Oldukça yüksek seviyelerde bulaşıcılığı olan bu enfeksiyona karşı yeterli klinik tecrübenin olmaması, ilk zamanlarda hastalığın tedavi sürecinin yönetilmesini güçleştirmiştir. İlerleyen zamanda tecrübeler arttıkça, yeni tedavi algoritmaları belirlenmiş ve uygulamaya alınmıştır. Ayrıca COVID-19 aşı çalışmalarının genişliği ve bugüne kadar görülmemiş büyüklükteki yatırımlar, yakın vadede başarılı sonuca ulaşılabileceğine işaret etmektedir. SARS-CoV-2 virüsü ve pandemi süreciyle ilgili bilgi, yönerge, süreç yönetimi gibi verilerin her geçen gün arttığı ve ulaşılabilir kılındığı bu zamanda, karşılaşılan problemler ve çözümleri hakkında güncel kalınması oldukça önemlidir. Diş hekimlerinin, hastalarla yüz yüze ve yakın mesafeden çalışması, kan, tükürük ve diğer vücut sıvılarıyla sık temas ihtimalî SARS-CoV-2 enfeksiyon riskini yükseltmektedir. Hâlâ devam eden bu pandemi sürecinde diş hekimlerinin, hasta hizmetleri ve diş hekimliği eğitimleri önemli seviyede etkilenmiştir. Eğitimde, tüm dünya yepyeni bir döneme geçmiş bulunmaktadır. Oral simülasyon laboratuarlarının, diş hekimliğinin tüm disiplinlerinde kullanılmak üzere geliştirilmesi, eğitimde yaygınlığının artırılması, geçiş döneminde önemli bir eğitim aracı olarak katkı sunacaktır. Bu yazı, hayatı durdurmamak, hastalıktan korunabilmek için ağız diş sağlığı hizmetlerinin ve lisans-lisansüstü eğitimlerin güvenli şartlarda devam edebilmesine rehber olması amacıyla hazırlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: COVID-19; pandemik; diş hekimliği
The severe acute respiratory syndrome-coronavirus-2 (SARS-CoV-2)], or coronavirus disease-2019 (COVID-19) virus, which was first reported in China in December 2019, caused a pandemic worldwide. After a few months, COVID-19 infections have started to appear in our country. Lack of clinical experience against this highly contagious infection made it difficult to manage the treatment process in the early days. As the experience increased, new treatment algorithms were determined and implemented. In addition, the breadth of COVID-19 vaccine studies and unprecedented investments indicate that successful results can be achieved in the near term. It is very important to stay up-to-date about the problems encountered and their solutions in this time when data such as information, instructions, process management about the SARS-CoV-2 virus and the pandemic process are increasing day by day and made available. Dentists work face-to-face and close distance with patients and the possibility of frequent contact with blood, saliva and other body fluids increase the risk of SARS-CoV-2 infection. During this ongoing pandemic process, dentists' patient services and dental education have been significantly affected. The whole world has entered a brand new era in education. Developing oral simulation laboratories for use in all disciplines of dentistry and increasing their prevalence in education will contribute as an important training tool in the transition period. This article has been prepared to guide oral and dental health services and undergraduate-graduate education to continue in safe conditions in order not to stop life and to be protected from disease.
Keywords: COVID-19; pandemics; dentistry
- Margallo LN, Diaz M, Lim PP. 2019 novel coronavirus pandemic: what do we know? S D Med. 2020;73(6):262-4. [PubMed]
- Ak Ö, Küresel kâbus-soğuk algınlığından küresel salgına. Coronavirüs ve COVID-19. Tübitak Bilim ve Teknik Dergisi. 2020. [Link]
- Zhou Y, Yang Y, Huang J, Jiang S, Du L. Advances in MERS-CoV vaccines and therapeutics based on the receptor-binding domain. Viruses. 2019;14;11(1):60. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. COVID-19 (SARS-CoV-2 enfeksiyonu) genel bilgiler, epidemioloji ve tanı. Bilimsel Danışma Kurulu Çalışması. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı; 2020. [Link]
- Morens DM, Folkers GK, Fauci AS. What is a pandemic? J Infect Dis. 2009;1;200(7):1018-21. [Crossref] [PubMed]
- World Health Organization [İnternet]. © 2020 WHO. [Erişim tarihi: 27.04.2020]. WHO Timeline-COVID-19. Erişim linki: [Link]
- Yin Y, Wunderink RG. MERS, SARS and other coronaviruses as causes of pneumonia. Respirology. 2018;23(2):130-7. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Zhou P, Yang XL, Wang XG, Hu B, Zhang L, Zhang W, et al. A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. Nature. 2020;579:270-3. [Link]
- Giovanetti M, Benvenuto D, Angeletti S, Ciccozzi M. The first two cases of 2019-nCoV in Italy: where they come from? J Med Virol. 2020;92(5):518-21. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Liu Z, Xiao X, Wei X, Li J, Yang J, Tan H, et al. Composition and divergence of coronavirus spike proteins and host ACE2 receptors predict potential intermediate hosts of SARS-CoV-2. J Med Virol. 2020;92(6):595-601. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Guo YR, Cao QD, Hong ZS, Tan YY, Chen SD, Jin HJ, et al. The origin, transmission and clinical therapies on coronavirus disease 2019 (COVID-19) outbreak - an update on the status. Mil Med Res. 2020;13;7(1):11. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Jin YH, Cai L, Cheng ZS, Cheng H, Deng T, Fan YP, et al; for the Zhongnan Hospital of Wuhan University Novel Coronavirus Management and Research Team, Evidence-Based Medicine Chapter of China International Exchange and Promotive Association for Medical and Health Care (CPAM). A rapid advice guideline for the diagnosis and treatment of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) infected pneumonia (standard version). Mil Med Res. 2020;6;7(1):4. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, et al. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. N Engl J Med. 2020;382:1708-20. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;15;395(10223):497-506.Erratum in: Lancet. 2020;30 [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Erin Bromage [İnternet]. ©2020 by Erin Bromage. [Erişim tarihi: 06.05.2020]. The risks - know them - avoid them. Erişim linki: [Link]
- Atkinson J, Chartier Y, Pessoa-Silva CL, Jensen P, Li Y, Seto WH, editors. Natural Ventilation for Infection Control in Health-Care Settings. Geneva: World Health Organization; 2009. [PubMed]
- Tang JW, Li Y, Eames I, Chan PK, Ridgway GL. Factors involved in the aerosol transmission of infection and control of ventilation in healthcare premises. J Hosp Infect. 2006;64(2):100-14. [PubMed] [PMC]
- Stadnytskyi V, Bax CE, Bax A, Anfinrud P. The airborne lifetime of small speech droplets and their potential importance in SARS-CoV-2 transmission. Proc Natl Acad Sci U S A. 2020;2;117(22):11875-7. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Asadi S, Wexler AS, Cappa CD, Barreda S, Bouvier NM, Ristenpart WD. Aerosol emission and superemission during human speech increase with voice loudness. Sci Rep. 2019;20;9(1):2348. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Blocken B, Malizia F, van Druenen T, Marchal T. Towards aerodynamically equivalent COVID-19 1.5 m social distancing for walking and running. [Link]
- Aboubakr HA, Sharafeldin TA, Goyal SM. Stability of SARS-CoV-2 and other coronaviruses in the environment and on common touch surfaces and the influence of climatic conditions: a review. Transbound Emerg Dis. 2020;00:1-17. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Chin AW, Chu JT, Perera MR, Hui KP, Yen HL, Chan MC, et al. Stability of SARS-CoV-2 in different environmental conditions. The Lancet Microbe. 2020;1(1):E10. [Crossref]
- van Doremalen N, Bushmaker T, Morris DH, Holbrook MG, Gamble A, Williamson BN, et al. Aerosol and surface stability of HCoV-19 (SARS-CoV2) compared to SARS-CoV-1. The New England Journal of Medicine. 2020;382:1564-7. [Crossref]
- T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. COVID-19 (SARS-CoV-2 enfeksiyonu) temaslı takibi, salgın yönetimi, evde hasta izlemi ve filyasyon. Bilimsel Danışma Kurulu Çalışması. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı; 2021. [Link]
- Zhao J, Yuan Q, Wang H, Liu W, Liao X, Su Y, et al. Antibody responses to SARS-CoV-2 in patients with novel coronavirus disease 2019. Clin Infect Dis. 2020;19;71(16):2027-34. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Bachelet VC. [Do we know the diagnostic properties of the tests used in COVID-19? A rapid review of recently published literature]. Medwave. 2020;28;20(3):e7890. [PubMed]
- Mullard A. COVID-19 vaccine development pipeline gears up. Lancet. 2020;6;395(10239):1751-2. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- U.S. Food & Drug Administration [İnternet]. [Erişim tarihi: 30.06.2020]. Coronavirus (COVID-19) update: FDA takes action to help facilitate timely development of safe, effective COVID-19 vaccines. Erişim linki: [Link]
- Centers for Disease Control and Prevention. Vaccines and Immunizations. [İnternet]. [Erişim tarihi: 13.08.2020]. Vaccine testing and approval process. Erişim linki: [Link]
- World Health Organization [İnternet]. © 2020WHO. [Erişim tarihi: 13.08.2020]. Draft landscape of COVID-19 candidate vaccines. Erişim linki: [Link]
- McKinsey&Company [İnternet]. © 1996-2020 McKinsey & Company. [Erişim tarihi: 29.07.2020]. On pins and needles: Will COVID-19 vaccines 'save the world'? Erişim linki: [Link]
- Perlman S. Another decade, another coronavirus. N Engl J Med. 2020;20;382(8):760-2. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- LiveScience [İnternet]. [Erişim tarihi: 06.04.2020]. Moshiri N. Coronavirus seems to mutate much slower than seasonal flu. Erişim linki: [Link]
- National Institute of Allergy and Infectious Diseases [İnternet]. [Erişim tarihi: 20.05.2020]. Supplemental appropriations bolster NIAID's COVID-19 response. Erişim linki: [Link]
- DW [İnternet]. © 2020 Deutsche Wellw. [Erişim tarihi: 11.05.2020]. Germany to spend ?750 million on coronavirus vaccine. Erişim linki: [Link]
- Milken Institute [İnternet]. [Erişim tarihi: 26.03.2020]. COVID-19 Treatment and vaccine tracker. Erişim linki: [Link]
- Peng X, Xu X, Li Y, Cheng L, Zhou X, Ren B. Transmission routes of 2019-nCoV and controls in dental practice. Int J Oral Sci. 2020;3;12(1):9. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Kampf G, Todt D, Pfaender S, Steinmann E. Persistence of coronaviruses on inanimate surfaces and their inactivation with biocidal agents. J Hosp Infect. 2020;104(3):246-51. Erratum in: J Hosp Infect. 2020;17. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Chen J. Pathogenicity and transmissibility of 2019-nCoV-A quick overview and comparison with other emerging viruses. Microbes Infect. 2020;22(2):69-71. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Cleveland JL, Gray SK, Harte JA, Robison VA, Moorman AC, Gooch BF. Transmission of blood-borne pathogens in US dental health care settings: 2016 update. J Am Dent Assoc. 2016;147(9):729-38. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Harrel SK, Molinari J. Aerosols and splatter in dentistry: a brief review of the literature and infection control implications. J Am Dent Assoc. 2004;135(4):429-37. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Liu L, Wei Q, Alvarez X, Wang H, Du Y, Zhu H, et al. Epithelial cells lining salivary gland ducts are early target cells of severe acute respiratory syndrome coronavirus infection in the upper respiratory tracts of rhesus macaques. J Virol. 2011;85(8):4025-30. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Centers for Disease Control and Prevention. Summary of Infection Prevention Practices in Dental Settings: Basic Expectations for Safe Care. Atlanta, GA: Centers for Disease Control and Prevention, US Dept of Health and Human Services; 2016. [Link]
- Topcuoglu N. COVID-19 pandemi döneminde diş hekimliği uygulamaları. [Dental practices during COVID-19 pandemic]. Sağlık Bilimlerinde İleri Araştırmalar Dergisi 2020; 3(Suppl.1):S78-S87. [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. [Erişim tarihi: 21.04.2020]. COVID-19 Diş Hekimliği Uygulamalarındaki Acil ve Zorunlu Hizmetler. Erişim linki: [Link]
- Zou L, Ruan F, Huang M, Liang L, Huang H, Hong Z, et al. SARS-CoV-2 viral load in upper respiratory specimens of infected patients. N Engl J Med. 2020;19;382(12):1177-9. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. ©2020 T.C. Sağlık Bakanlığı. [Erişim tarihi: 01.06.2020]. Temaslı takibi, salgın yönetimi, evde hasta izlemi ve filyasyon. Erişim linki: [Link]
- The New York Times [İnternet]. © 2020 The New York Times Company. [Erişim tarihi: 15.03.2020]. Gamio L. The workers who face the greatest coronavirus risk. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı. Kamu Hastaneleri Genel Müdürlüğü [İnternet]. ©2020 T.C. Sağlık Bakanlığı. [Erişim tarihi: 16.04.2020]. COVID-19 salgını sırasında uyulması gereken dental işlemler prosedürü. Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. ©2020 T.C. Sağlık Bakanlığı. [Erişim tarihi: 09.04.2020]. COVID-19 teması olan sağlık çalışanlarının değerlendirilmesi. Erişim linki: [Link]
- Türk Dişhekimleri Birliği [İnternet]. © 2020 Türk Dişhekimleri Birliği. [Erişim tarihi: 28.04.2020]. COVID-19 pandemi döneminde acil diş tedavisi uygulamaları ve onam formu. Erişim linki: [Link]
- Centers for Disease Control and Prevention. Guidelines for infection control in dental health-care settings-2003. Morb Mortal Wkly Rep. 2003;52(No.RR-17):1-66. [Link]
- Türk Dişhekimleri Birliği [İnternet]. © 2020 Türk Dişhekimleri Birliği. [Erişim tarihi: 01.04.2020]. Dişhekimliğinde maske, koruyucu gözlük ve yüz siperliği. Erişim linki: [Link]
- Centers for Disease Control and Prevention [İnternet]. [Erişim tarihi: 17.03.2020]. Interim Infection Prevention and Control Recommendations for Patients with Suspected or Confirmed Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) pandemic. Erişim linki: [Link]
- Public Health Agency of Canada [İnternet]. [Erişim tarihi: 18.03.2020]. Coronavirus disease (COVID-19): for health professionals. Erişim tarihi: [Link]
- Centers for Disease Control and Prevention. The National Personal Protective Technology Laboratory (NPPTL). [İnternet]. [Erişim tarihi: 17.03.2020]. Respirator trusted source information. Erişim linki: [Link]
- Centers for Disease Control and Prevention [İnternet]. [Erişim tarihi: 28.06.2020]. Strategies for optimizing the supply of N95 respirators. Erişim linki: [Link]
- European Centre for Disease Prevention and Control. [İnternet]. © European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC)2020. Guidance for wearing and removing personal protective equipment in healthcare settings for the care of patients with suspected or confirmed COVID-19. (Erişim tarihi: 24.04.2020). Erişim linki: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. Ayaktan başvuran hastalar için olası COVID-19 vaka sorgulama kılavuzu. (Erişim tarihi: 24.04.2020) Erişim linki: [Link]
- Marui VC, Souto MLS, Rovai ES, Romito GA, Chambrone L, Pannuti CM. Efficacy of preprocedural mouthrinses in the reduction of microorganisms in aerosol: a systematic review. J Am Dent Assoc. 2019;150(12):1015-26.e1. [Crossref] [PubMed]
- Meng L, Hua F, Bian Z. Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): emerging and future challenges for dental and oral medicine. J Dent Res. 2020;99(5):481-7. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Vandenberghe B, Jacobs R, Bosmans H. Modern dental imaging: a review of the current technology and clinical applications in dental practice. Eur Radiol. 2010;20(11):2637-55. [Crossref] [PubMed]
- Li RW, Leung KW, Sun FC, Samaranayake LP. Severe acute respiratory syndrome (SARS) and the GDP. Part II: implications for GDPs. Br Dent J. 2004;14;197(3):130-4.. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Türk Dişhekimleri Birliği Bilim Kurulu. COVID-19 salgını döneminde dişhekimliğinde acil durum ve acil servis ihtiyacı için durum yönetimi rehberi. [Link]
- Zimmermann M, Nkenke E. Approaches to the management of patients in oral and maxillofacial surgery during COVID-19 pandemic. J Craniomaxillofac Surg. 2020;48(5):521-6. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Andersson L, Andreasen JO, Day P, Heithersay G, Trope M, Diangelis AJ, et al; International Association of Dental Traumatology. International Association of Dental Traumatology guidelines for the management of traumatic dental injuries: 2. Avulsion of permanent teeth. Dent Traumatol. 2012;28(2):88-96. [Crossref] [PubMed]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. ©2020 T.C. Sağlık Bakanlığı. [Erişim tarihi: 24.07.2020]. Sağlık kurumlarında çalışma rehberi ve enfeksiyon kontrol önlemleri. Erişim linki: [Link]
- Kırmızıgül HG. COVID-19 Salgını ve beraberinde getirdiği eğitim süreci. [The COVID-19 pandemic and the resulting education process]. Eurasian Journal of Researches in Social and Economics. 2020;7(5):283-9. [Link]
- T.C. İstanbul Üniversitesi [İnternet]. © 2020 İstanbul Üniversitesi. COVID-19 bilgilendirme sayfası. (Erişim tarihi: 24.04.2020) Erişim linki: [Link]
- T.C. İstanbul Üniversitesi [İnternet]. © 2020 İstanbul Üniversitesi. öğrenciler için canlı ders sistemi kullanım kılavuzu.(Erişim tarihi: 24.04.2020) Erişim linki: [Link]
- Iyer P, Aziz K, Ojcius DM. Impact of COVID-19 on dental education in the United States. J Dent Educ. 2020;84(6):718-22. [Crossref] [PubMed]
- Nkenke E, Vairaktaris E, Bauersachs A, Eitner S, Budach A, Knipfer C, et al. Spaced education activates students in a theoretical radiological science course: a pilot study. BMC Medical Education 2012;12:32. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Knipfer C, Wagner F, Knipfer K, Millesi G, Acero J, Hueto JA, et al. Learners' acceptance of a webinar for continuing medical education. Int J Oral Maxillofac Surg. 2019;48(6):841-6. [Crossref] [PubMed]
- Wagner F, Knipfer C, Holzinger D, Ploder O, Nkenke E. Webinars for continuing education in oral and maxillofacial surgery: The Austrian experience. J Craniomaxillofac Surg. 2019;47(4):537-41. [Crossref] [PubMed]
- Merchant RM, Lurie N. Social media and emergency preparedness in response to novel coronavirus. JAMA. 2020;26;323(20):2011-2. [Crossref] [PubMed]
.: İşlem Listesi