Amaç: Araştırmanın amacı, koronavirüs hastalığı-2019 [coronavirus disease-2019 (COVID-19)] geçirmiş sağlık çalışanlarının tamamlayıcı ve alternatif tıp (TAT) kullanımına yönelik tutum ve davranışlarını incelemektir. Gereç ve Yöntemler: Tanımlayıcı-ilişki arayıcı türde yapılan araştırmanın evrenini, Ağustos-Ekim 2021 tarihleri arasında bir üniversite hastanesindeki COVID-19 geçirmiş sağlık çalışanları (n=500); örneklemini ise 306 sağlık çalışanı oluşturdu. Yapılandırılmış anket formu ve Tamamlayıcı Tedavileri Kullanmaya Yönelik Tutum Ölçeği (TTTÖ) aracılığı ile toplanan veriler, SPSS 25 programında analiz edildi. Bulgular: Sağlık çalışanlarının yaş ortalaması 27,60±6,02 yıl, %75,2'si kadın, %63,1'i hemşire, %84,6'sının kronik hastalığının olmadığı, %57,5'inin genel sağlık durumunu iyi algıladıkları görüldü. COVID-19 pandemi öncesi, süreci ve sonrası TAT kullanım oranı dağılımları sırasıyla %62,7, %94,8, %36,6 bulundu. COVID-19 pandemi sürecinde en çok kullandıkları TAT uygulamalarının bitki çayı ve bol su içmek, yeşil sebze-meyve ve kuru yemiş tüketmek ve vitamin takviyesi olduğu belirlendi. Sağlık çalışanlarının TTTÖ puan ortalamaları 20,557,89 olarak bulundu. Yaş ve meslek değişkenlerine göre TTTÖ puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptandı (p<0,05). COVID-19 pandemi öncesi, süreci ve sonrası TAT uygulamalarını kullanma ile TTTÖ puanları arasında istatistiksel açıdan anlamlı fark olduğu, TAT uygulamalarını kullananların TTTÖ puanlarının kullanmayanlara göre daha yüksek olduğu saptandı (p<0,05). Sonuç: Sağlık çalışanlarının tamamlayıcı tedavileri kullanmaya yönelik olumlu tutuma sahip oldukları, COVID-19 pandemi sürecinde TAT kullanımlarında artış olduğu, yaş ve meslek değişkenleri ile COVID-19 pandemi öncesi, süreci ve sonrası TAT kullanma durumlarının, tamamlayıcı tedavileri kullanmaya yönelik tutumlarını etkilediği görülmüştür. Olası salgınlarda sağlık çalışanlarının TAT'a yönelik tutumlarının değerlendirilmesi, TAT'ın bulaşıcı hastalıklar üzerine etkisinin kanıt temelli çalışmalarla desteklenmesi önemlidir.
Anahtar Kelimeler: COVID-19; sağlık personeli; tamamlayıcı terapiler; sağlık personelinin tutumu; tutum
Objective: The aim of the research is to examine the attitudes and behaviors of healthcare professionals who have experienced coronavirus disease2019 (COVID-19) towards the use of complementary and alternative medicine. Material and Methods: The population of the descriptive-relationship-seeking study consisted of healthcare workers (n=500) who had COVID-19 in a university hospital between August and October 2021; the sample consisted of 306 healthcare workers. The data collected through the Structured Questionnaire and the Attitudes towards Using Complementary Therapies Scale (TTTS) were analyzed in the SPSS 25 program. Results: It was observed that the mean age of the health workers was 27.60±6.02 years, 75.2% were women, 63.1% were nurses, 84.6% had no chronic disease, 57.5% had a good perception of their general health status. The distribution of complementary and alternative medicine (CAM) usage rates before, during and after the COVID-19 pandemic were 62.7%, 94.8%, and 36.6%, respectively. It has been determined that the most used CAM applications during the COVID19 pandemic process are drinking herbal tea and plenty of water, consuming gren vegetables, fruits and nuts, and vitamin supplements. The mean TTTS score of healthcare workers was found to be 20.557.89. It was determined that there was a statistically significant difference between TTTS scores according to age and occupation variables (p<0.05). It was determined that there was a statistically significant difference between using CAM applications and TTTS scores before, during and after the COVID-19 pandemic, and TTTS scores of those who used CAM applications were higher than those who did not (p<0.05). Conclusion: It has been observed that healthcare professionals have a positive attitude towards using complementary therapies, there is an increase in the use of CAM during the COVID19 pandemic process, age and occupation variables, and the use of CAM before, during and after the COVID-19 pandemic affect their attitudes towards using complementary therapies. It is important to evaluate the attitudes of healthcare professionals towards CAM in possible epidemics and to support the effect of CAM on infectious diseases with evidence-based studies.
Keywords: COVID-19; health personnel; complementary therapies; attitude of health personnel; attitude
- Yolun M. İspanyol gribinin dünya ve osmanlı devleti üzerindeki etkileri Yüksek lisans tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi; 2012. Erişim tarihi: 12 Şubat 2024. Erişim linki: [Link]
- Lai CC, Shih TP, Ko WC, Tang HJ, Hsueh PR. Severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) and coronavirus disease-2019 (COVID-19): The epidemic and the challenges. Int J Antimicrob Agents. 2020;55(3):105924. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu Y, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;395(10223):497-506. Erratum in: Lancet. 2020;: PMID: 31986264;: PMC7159299. [Crossref] [PubMed]
- Cascella M, Rajnik M, Aleem A, Dulebohn SC, Di Napoli R. Features, Evaluation, and Treatment of Coronavirus (COVID-19). 2023 Aug 18. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023. [PubMed]
- World Health Organization [Internet]. ©2023 [Cited: August 10, 2023]. Coronavirus disease (COVID-19) dashboard. Available from: [Link]
- T.C. Sağlık Bakanlığı [İnternet]. © 2022 T.C. Sağlık Bakanlığı. [Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023]. Günlük Covid-19 aşı tablosu. Erişim linki: [Link]
- Wang W, Tang J, Wei F. Updated understanding of the outbreak of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) in Wuhan, China. J Med Virol. 2020;92(4):441-7. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet. 2020;395(10223):507-13. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Zhang X, Cai H, Hu J, Lian J, Gu J, Zhang S, et al. Epidemiological, clinical characteristics of cases of SARS-CoV-2 infection with abnormal imaging findings. Int J Infect Dis. 2020;94:81-87. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Walker A, Pottinger G, Scott A, Hopkins C. Anosmia and loss of smell in the era of covid-19. BMJ. 2020;370:m2808. [Crossref] [PubMed]
- Wojczyk M, Niewiadomska E, Kowalska M. The Incidence Proportion of SARS-CoV-2 Infections and the Percentage of Deaths among Infected Healthcare Workers in Poland. J Clin Med. 2023;12(11):3714. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Türk Tabipleri Birliği. Pandemi Sürecinde Türkiye'de Sağlık Çalışanı Ölümlerinin Anlattığı. [Erişim tarihi: 25 Temmuz 2023]. Erişim linki: [Link]
- Tong J, Zhang J, Zhu N, Pei Y, Liu W, Yu W, et al. Effects of COVID-19 pandemic on mental health among frontline healthcare workers: A systematic review and meta-analysis. Front Psychol. 2023;13:1096857. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Cohen M, Cruz LN, Cardoso RB, Albuquerque MFPM, Montarroyos UR, de Souza WV, et al. Impact of the COVID-19 pandemic on the mental health of frontline healthcare workers in a highly affected region in Brazil. BMC Psychiatry. 2023;23(1):255. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Paudyal V, Sun S, Hussain R, Abutaleb MH, Hedima EW. Complementary and alternative medicines use in COVID-19: A global perspective on practice, policy and research. Res Social Adm Pharm. 2022;18(3):2524-8. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Agrawal A, Sharma A, Mathur M, Sharma A, Modi G, Patel T. Perspective Toward Complementary & Alternative Medicines in the Prevention of COVID-19 infection. Indian J Community Med. 2023;48(3):401-6. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Alotiby A, Alshareef M. Comparison between healthcare professionals and the general population on parameters related to natural remedies used during the COVID-19 pandemic. J Multidiscip Healthc. 2021;14:3523-32. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Nguyen PH, Tran V, Pham DT, Dao TNP, Dewey RS. Use of and attitudes towards herbal medicine during the COVID-19 pandemic: A cross-sectional study in Vietnam. Eur J Integr Med. 2021;44:101328. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Childs CE, Calder PC, Miles EA. Diet and Immune Function. Nutrients. 2019;11(8):1933. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Dehghan M, Ghanbari A, Ghaedi Heidari F, Mangolian Shahrbabaki P, Zakeri MA. Use of complementary and alternative medicine in general population during COVID-19 outbreak: A survey in Iran. J Integr Med. 2022;20(1):45-51. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Karataş Y, Khan Z, Bilen Ç, Boz A, Özagil ESG, Abussuutoğlu AB, et al. Traditional and complementary medicine use and beliefs during COVID-19 outbreak: A cross-sectional survey among the general population in Turkey. Adv Integr Med. 2021;8(4):261-6. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Teke N, Özer Z, Bahçecioğlu Turan G. Analysis of health care personnel's attitudes toward complementary and alternative medicine and life satisfaction due to COVID-19 pandemic. Holist Nurs Pract. 2021;35(2):98-107. [Crossref] [PubMed]
- Bilge A, Uğuryol M, Dülgerler Ş, Yıldız M. Tamamlayıcı tedavileri kullanmaya yönelik tutum ölçeği'nin geliştirilmesi Developing of attitude towards using complementary treatments scale. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi. 2018;34(2):55-63. Erişim linki: [Link]
- Sarman A, Uzuntarla Y. Attitudes of healthcare workers towards complementary and alternative medicine practices: A cross-sectional study in Turkey. European Journal of Integrative Medicine. 2022;49:102096. [Crossref]
- Midilli T, Baysal E, Akarsu G, Korkmaz E. Complementary and alternative medical methods: Attitude, knowledge and use by health personnel. Spatula DD-Tamamlayıcı Tıp ve İlaç Geliştirme Alanında Hakemli Dergi. 2016;6(1):39-47. [Crossref]
- Toprak FÜ, Uysal N, Erenel AŞ, Kutlutürkan S. Onkoloji hemşireleri, kanser hastaları ve hasta yakınlarının tamamlayıcı-alternatif tedavi yöntemlerine ilişkin uygulama ve tutumlarının belirlenmesi Determination of practices and attitudes of oncology nurses, cancer patients and patient relatives about complementary-alternative medicine applications. GMJ. 2019;30:258-62. [Link]
- Cırık V. Ebeveynlerin çocuklarına kullandıkları tamamlayıcı alternatif tedavi yöntemlerine ilişkin pediatri hemşirelerinin bilgi, deneyim ve tutumları Yüksek lisans tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi; 2014. Erişim tarihi: 12 Şubat 2024. Erişim linki: [Link]
- Menekli T, Doğan R. Complementary and integrative medicines methods used by internal medicine and surgical clinic nurses during the Covıd-19 pandemic. Prog Health Sci. 2021;11(1):66-74. [Crossref]
- Gör F, Aşiret GD. Hemşirelerin covıd-19'a yönelik tamamlayıcı ve alternatif tedavi kullanım durumu ve tutumu [Nurses' use of complementary treatment for COVID-19 and attitudes]. DEUHFED. 2022;15(2):117-27. [Crossref]
- Bulatova N, Younes S, Arabiyat M, Abukaff A, Madanat S, Alqudah E, et al. Use of traditional and complementary medicine for COVID 19 prophylaxis among healthcare professionals and students in Jordan: A cross-sectional study. PLoS One. 2022;17(10):e0276015. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Kristoffersen AE, van der Werf ET, Stub T, Musial F, Wider B, Jong MC, et al. Consultations with health care providers and use of self-management strategies for prevention and treatment of COVID-19 related symptoms. A population based cross-sectional study in Norway, Sweden and the Netherlands. Complement Ther Med. 2022;64:102792. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Jafari A, Zanganeh M, Kazemi Z, Lael-Monfared E, Tehrani H. Iranian healthcare professionals' knowledge, attitudes, and use of complementary and alternative medicine: a cross sectional study. BMC Complement Med Ther. 2021;21(1):244. [Crossref] [PubMed] [PMC]
- Demir E. Sağlık çalışanlarının geleneksel ve tamamlayıcı tedavi yöntemlerine yönelik bilgi, tutum ve davranışları Yüksek lisans tezi. İstanbul: Biruni Üniversitesi; 2019. Erişim tarihi: 12 Şubat 2024. Erişim linki: [Link]
- Tunagür T, Kaymak R, Cezayirli N, Pehlivan Ö, Alkoy S. Bir tıp fakültesi hastanesi'nde çalışan asistan ve intern hekimlerin geleneksel, tamamlayıcı ve alternatif tıp konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarının değerlendirilmesi [Evaluation of the knowledge, attitude and behavior of assistant and intern physicians working in a medical school hospital about traditional, complementary and alternative medicine]. 3. International 21. National Public Health Congress. 2019. [Link]
- İkiışık H, Yılmaz FK, Baltalı O, Direk Ş, Yaycı S, Tahmazoğlu E, et al. Araştırma görevlisi hekimlerin geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamaları konusunda düşünce, tutum ve davranışları: Kesitsel bir araştırma [Thoughts, attitudes and behaviors of research assistant physicians on traditional and complementary medicine practices: A cross-sectional study]. Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Dergisi [Journal of Traditional and Complementary Medicine. 2021;4(2):246-55. [Crossref]
.: Process List